Kurultay'da Orta Aysa ve Kazakistan Cumhuriyetleri Din İşleri Başkanlığının temeli atılmıştır. Baş müftü olarak Babahan Abdulmecidhan (1856–1957) seçilmiştir. Din İşleri Başkanlığına bağlı olarak Orta Asya Sovyet cumhuriyetlerinde kadılıklar kurulmuş, Kazakistan baş kadısı olarak da Öskemen şehrine mensup Abdal-Gaffar Şemsettin (1884–1953) atanmıştır. Din eğitimini Kazan medresesinde tamamlayan Abdal-Gaffar Şemsettin, Almatı şehrinin imamı olarak da görev yapmıştır.

Bu arada, 1929 yılından itibaren Sovyet hükümeti tarafından İslam dini karşıtı bir siyasetin uygulanmaya başlandığının altını çizmek gerekir: İslam eğitim sistemi ve bu kapsamda İslam dinine mensup insanların din özgürlükleri yoğun baskıya maruz kalmaktadır. Aynı baskı Müslüman din adamlarına da uygulanmaktadır. Kazakistan'ın her tarafında camiler basılmakta ve yıkılmaktadır. 1930lu yılların bu büyük sıkıntıları şeyh Abdal-Gaffar Şemsettin'den sonra Kazakistan kadısı atanan Saduakas Gilmani'nin (1890–1972) kararlılığını kıramamıştır. Kazakistan'ın Akmola eyaletindeki Tölengut Aktamak (Ahmet Gusanulı) medresesinden mezun olan Saduakas Gilmani pek çok sıkıntı ve zorluğa rağmen Kazakistan'ın kuzey bölgelerinde onlarca medrese açmış, ve pek çok yetişkin insanı ve genci İslam dininin bütün insanlığa hitabeden evrensel değerleriyle tanıştırmıştır. Saduakas Gilmani'nin vefatından sonra 1972 yılında Kazakistan kadılığının başına Ombı eyaletinden Hacı Yahya Beysenbayulı (1932–1997) geçmiştir. Buhara'daki "Mir-Arab" medresesinden mezun olan Kazakistan kadısı, daha sonra Suriye'de Şam Üniversitesinin Şeriat Bölümünde eğitim almıştır.

Orta Aysa ve Kazakistan Cumhuriyetlerinin Din İşleri Başkanlığı Özbekistan'ın başkenti Taşkent'te bulunduğundan Kazakistan'daki dini hayata pek etkisi olmamıştır. Bu dönemde Kazakistan'da cami inşaatına izin verilmiyor, dini kitaplar basılmıyordu. Taşkent'te basılan dini eserlerin sayısı kısıtlı kaldığından Kazakistan'a ulaşamıyordu. Bu durumdan şikayetçi olan Kazak Halkı ortaya bağımsız bir Din İşleri Başkanlığının kurulması ile ilgili fikrin atılmasına neden olmuş, bu fikir dönemin Kazakistan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu başkanı Nursultan Nazarbayev'in desteği ile hayat bulmuştur. Tamamen onun inisiyatifi ve ısrarları sayesinde Moskova Kazakistan'ın kendi Din İşleri Başkanlığının kurmasına izin vermiş ve 12 Ocak 1990 yılında Kazakistan Cumhuriyeti İslam kurultayı düzenlenmiştir. Bu kurultayda alınan kararla Kazakistan Din İşleri Başkanlığı (KMDİB) kurulmuştur. KMDİB İslami değerleri benimseyen insanların özgür dini teşkilatıdır. KMDİB'in faaliyetleri ve dini vaazları Kazak Milletinin en yüksek devlet dairesi olan Kurultay'da kabul edilen ve onaylanan Tüzüğüne uygun olarak Kazakistan'ın tümünde geçerlidir.

Fakat, özellikle yüksek nitelikli din görevlilerinin sayısının yetersizliği Din İşleri Başkanlığı'nın Kazakistan halkının dini vecibelerini yerine getirmelerinde etkin olmasını engellemiştir. Yeniçağ KMDİB'in önüne yeni görevler koymuştur: Başkanlık faaliyetlerinin farklı ve daha gelişmiş prensiplere dayalı olarak yürütülmesi ihtiyacını doğmuştur. Bu yüzden 2000 yılının haziran ayında düzenlenen 3ncü Kazak Müslüman Halkı Kurultayı'ndan sonra KMDİB'in yeni yönetimi pozitif ruhani ortam ve sağlıklı inanç geliştirmek amacıyla din işlerinde reform yapma kararlılığını bildirmiştir.

KMDİB başkanı ve Kazakistan Baş Müftüsü olarak Absattar Hacı Derbisali seçilmiştir. Absattar Hacı Derbisali tek Kazakistan'da değil, pek çok ülkede tanınan önemli bir bilim adamıdır. Baş Müftümüz Kazakistan'da Şarkiyat bilimlerinin gelişimine değerli katkılarda bulunan Kazakistan Arap araştırmaları okulunun kurucularındandır. Onun sayısı beş yüzü aşan çalışmaları Arap dili ve edebiyatının çağdaş meselelerini, Kazak-Arap edebi bağlarını, İslam tarihini ve Kuran-ı Kerim araştırmalarını kapsamaktadır. Kazakistan'da Arap araştırmaları okulunun kurulmasına katkılarından dolayı Absattar Hacı Derbisali 2002 yılında Mısır'ın 1nci derece "Bilim ve Sanat" Nişanı ile ödüllendirilmiştir. Bununla birlikte, Kahire şehrindeki Arap Dili Uluslararası Akademisi üyeliğine kabul edilmiştir.

Absattar Hacı Derbisali'nin KMDİB'in başkanlığına seçilmesiyle Müftülük faaliyetlerinde 3ncü Kazakistan Müslümanları Kurultayı'nda onaylanan programa uygun olarak esaslı değişiklikler yer almıştır. Program günümüz ihtiyaçlarına uygun olarak çok yönlü ve uzun vadeli bir çalışma programına dönüştürülmüştür. Din İşleri Başkanlığın bünyesinde de yapısal değişiklikler gerçekleştirilmiş, yeni bölümler açılmıştır.

Nitelikli ve uzman görevlilerin eğitimine ve yetiştirilmesine büyük önem verilmeye başlanmıştır. Kazakistan'da görev yapan bütün imamların mesleki yeterliliklerini tahlil etmek üzere bir heyet kurulmuş, Baş Müftü'nün inisiyatifiyle Din görevlileri Mesleki Gelişimi Devlet İslam Enstitüsü açılmıştır. 2008 yılına kadar adı geçen enstitüde 511 din görevlisi mesleki bilgilerini arttırmış, başarılı olanları ise, Orta Doğu yüksek okullarında eğitimlerini devam ettirmeye hak kazanmıştır.

Eğitime çok önem veren Baş Müftü 2001 yılında Almatı şehrinde faaliyet göstermeye başlayan "Nur Mubarak" İslam Kültürü Mısır Üniversitesinin açılmasında aktif rol almıştır. 2001–2007 döneminde bu okulda dini eğitimini tamamlayan öğrenci sayısı 145 olup, çoğu Kazakistan'ın farklı eyaletlerindeki camilerde görev yapmaktadır. Birincilikle mezun olan öğrenciler ise, Mısır'da staj yapmaya gönderilmiştir.

2000 yılına kadar Kazakistan'da lise düzeyindeki dini eğitimi sadece medreselerde almak mümkündü. Özellikle Güney Kazakistan'ın Jambıl eyaletindeki Merke kasabasında bulunan ve erkek çocuklar için eğitim veren, Lugovoy kasabasında bulunan ve kız çocukları için eğitim veren medreseler ve Taraz, Çimkent, Almatı şehirlerinde bulunan medreseleri göstermek mümkündür. Bağımsızlıkla birlikte 1990'lı yılların başlarında Kazakistan gençlerinin yurt dışında okuma imkânları ortaya çıkmıştır. Kazak öğrenciler Mısır'ın El-Ezhar Üniversitesi gibi, Pakistan'ın, Türkiye'nin önde gelen İlahiyat bölümlerinde eğitim almaya başlamışlardır. Aynı zamanda Kazak vatandaşlarının okumak üzere kontrolsüz ve düzensiz bir şekilde yurtdışına gitmesi, Kazakistan'da tehlikeli bir durumun oluşmasına, yani köktendinci bir din anlayışına sahip olan ülkelerde okuyan öğrenciler aracılığıyla aşırı dinci hareketlerinin boy göstermesine neden olmuştur. Bu yüzden Din İşleri Başkanlığı ilahiyat okumak üzere yurtdışına çıkan öğrencileri sıkı bir kontrol altına almıştır, çünkü özellikle yurtdışında bulunan bu gençler aşırı dinci ve terör örgütlerinin etkisi atına girmeye başlamıştır. Bu bağlamda Kazakistan'ın kendi dini okullarını kurması daha çok önem kazanmıştır. Bu doğrultuda Başkanlık tarafından Astana ve Çimkent şehirlerinde dini eğitim okulları (medreseler) açılmıştır. Medreselerin eğitim süresi 2 yıl 10 ay olup, Astana medresesinde Kazakistan'ın kuzey ve doğu eyaletlerinden 45, Çimkent medresesinde ise 100 talebe eğitim almaktadır.

KMDİB "İslam jane Örkeniyet" (İslam ve Medeniyet) adlı ve baskı sayısı 50 bin olan bir gazete, "İman" adlı ve baskı sayısı 8 bin olan bir dergi yayınlanmaktadır. Kazakistan devlet televizyon kanalı olan "Kazakistan" yönetimi ile müftülüğe canlı yayın programı imkânının sağlanması konusunda görüşmeler yapılmaktadır.

2000 yılında Kazakistan çapında resmi olarak kayıtlı olan cami sayısı 284 idi. Resmi kaydın dışında kalanlar ise kendi imamlarını kendileri atamış, takip edecekleri dini akımı da kendileri belirlemişti. KMDİB'in verilerine göre hukuki statülerine bakılmaksızın hesaplandığı zaman Kazakistan'da o dönemde 3000'den fazla Müslüman kurum ve derneği faaliyet göstermekte idi ve bunların pek çoğu resmi kaydı olmadan illegal faaliyetlerde bulunmuştur. 2000 yılında gerçekleştirilen geniş çaplı denetleme faaliyetleri sonucunda 497 kayıt dışı dini oluşum tespit edilmiştir. Son 8 yıl içinde KMDİB tarafından açıklama ve bilgilendirme faaliyetleri gerçekleştirilmiş ve yurt çapındaki tüm camilerin kaydı gözden geçirilmiş, listeye alınmıştır. Bugün, Kazakistan devletinin kanunları ve Kazakistan Müslümanların çıkarları gereği camilerin % 99,9U KMDİB'na bağlı olarak faaliyet göstermekte, 2008 yılına gelindiğinde KMDİB'nda 2225 caminin kaydı yapılmış durumdadır.

KMDİB yönetimi İslam dininin öğretilmesine, Kuran-ı Kerim'in tüm insanlığa şamil olan evrensel değerlerinin yaygınlaştırılmasına çok önem vermektedir. Kazakistan Müslümanları üç yılda bir Astana'da düzenlenen geleneksel "Dünya Dini Liderler Zirvesi"nin organizasyonunda aktif rol üstlenmektedir. KMDİB devlet kurumlarıyla (özellikle Kazakistan Cumhuriyeti Hükümetine bağlı Dini kuruluşlarla ilişkiler Kurulu ile) yoğun işbirliğinde olup, din ve din kuruluşları ile ilgili kanun projelerinin, din ve dinler arası ilişkiler alanında devlet politikaları kavramlarının geliştirilmesine katkıda bulunmaktadır.

2000 yılından itibaren Din İşleri Başkanlığı adım adım bir önceki Baş Müftü döneminde yitirmiş olduğu Müslüman cemiyetinin önderliğini üstlenmiştir. Şimdiki Baş müftülük ise Kazakistan Müslüman Halkı için bir çekim merkezi haline gelmiş, İslam'ın yeniden canlanması için hareketlenmenin kaynağı olmayı başarmıştır. Böylece kendi toplumsal değerlerini ve halk arasındaki itibarını yükseltmiştir.

Baş Müftü din ile siyasetin karıştırılmasını kesinlikle kabul etmemekte, dini temelde siyasi parti ve hareketlerin kurulmasını reddetmektedir. KMDİB İslam dinin barış ve huzur dini olma özelliği ile çelişen her türlü fanatik akımlara ve yapılanmalara karşı geniş çapta çalışmalar sürdürmektedir. Kazakistan'da mevcut dinler arası uyumun korunması büyük oranda Müftülüğün başarılı çalışmaları sayesinde olmaktadır. Nitekim 2005 yılında 4ncü Kazakistan Müslüman Halkı Kurultayı'nda Absattar Hacı Derbisali Kazak Müslüman Halkı Din İşleri Başkanlığına ve Baş Müftülüğe yeniden seçilmiştir.

(*) Bölgesel Araştırmalar Bölüm Başkanı, Avrasya Ulusal Üniversitesi, Atsana/Kazakistan