Orta Asya Türk Dünyasında Pandemi ile Mücadele

Yazan Suinbay Suyundikov 08 Mayıs 2020

yazı boyutu yazı boyutunu küçült yazı boyutunu büyüt

Mart ayı ortalarına kadar dünya koronavirüs pandemisi ile mücadele ederken Orta Asya ülkelerinde COVİD-19 vakası tespit edilmemiştir. Bölgenin Çin ve İran olmak üzere iki büyük enfeksiyon merkezine sınır olmasını dikkate alınırsa bu özelliklerin olması şaşırtıcıydı.

O tarihlerde, dünyanın neredeyse tüm bölgelerinde COVID-19 (koronavirüs) tespit edildiğinde, Orta Asya cumhuriyetleri "şiddetli bir salgının okyanusunda sakin bir ada" olarak kalmıştı. Virüsün ilk tespit edildiği ve dünyaya yayıldığı Çin'e olan yakınlığına rağmen, beş Orta Asya cumhuriyeti için kış ayları nispeten sakin bir şekilde geçti.

13 Mart'ta Kazak yetkilileri ülkede ilk dört vakanın tespit edildiğini doğruladı. Asya bölgesinde ilk Kazakistan’da COVİD-19 korona virüs vakalarının ortaya çıkması ile birlikte bu durum değişti. Kazakistan Cumhuriyeti Sağlık Bakanı Elcan Birtanov, “üç aydan fazla süredir koronavirüse karşı mücadele ettik. Virüsün yayılmaması için gerekli tüm önlemleri almıştık. Bugün iki vatandaşımızdan koronavirüs testi pozitif çıktı. Bu iki vatandaşımız da Almanya’dan geldiler ve maalesef ikisine de korona virüsü teşhisi konuldu. Almatı kentindeki hastaneye yerleştirildiler.” diyerek ilk vakanın çıktığını açıklamıştı. 15 Mart Özbekistan, 18 Mart’ta ise Kırgızistan ilk koronavirüs vakalarını duyurdu. Bundan önce, Orta Asya ülkelerinin hiçbiri, dünyanın en hızlı yayılan salgınlarının gözlemlendiği iki ülke arasında (Çin ve İran) olmasına rağmen, herhangi bir teyit edilmiş vaka bildirmemişti.

15 Mart 2020 tarihinde Kazakistan Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev, Kazakistan Cumhuriyetinde olağanüstü hal ilanına ilişkin Başkanlık kararnamesini çıkartmıştır. Kararnamede, “Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından yeni korona virüs Covid-19’un pandemi ilan edilmesiyle ilgili olarak, Kazakistan yasaları doğrultusunda vatandaşların hayatının ve sağlığının korunması amacıyla 16 Mart 2020 saat 08.00 (TSİ 05.00) itibarıyla Kazakistan Cumhuriyeti’nin genelinde 15 Nisan 2020 saat 07.00’ye kadar acil durum düzenine geçilmeli” ifadelerine yer verilmiştir. Okulların 15 Nisan’a kadar tatil edildiğini duyurulmuş ve salgının güçlenmesi nedeniyle 11 Mayıs’a kadar uzatılmıştı. Buna benzer karantina diğer Orta Asya ülkelerinde de devam etmektedir.

Orta Asyalı beş ülkenin tamamı hava trafiğini vakanın tespit edildiği ilk günlerde kapatmıştı ve geçici olarak giriş yapmayı reddeden veya girişte karantina süresinden geçmesi gereken yabancı vatandaşların listesini oluşturdu.

Tacikistan, 18 Mart'tan itibaren koronavirüs enfeksiyonu vakalarını resmi olarak bildirmeyen Türkmenistan, yurt dışından gelen tüm uçuşları, yetkililerin karantina bölgesi oluşturarak yurtdışından gelen vatandaşları ülkenin doğusunda olan Lebap Havalimanı'na yönlendirmişti.

Tacikistan kararlarında biraz tutarsız olduğu ortaya çıktı. İlk başta, Şubat sonunda yetkililer 35 ülkeyle uçuşları yasaklamıştı, ancak 3 Mart'ta listedeki ülke sayısı beşe indirildi: Çin, İran, Afganistan, İtalya ve Güney Kore olarak, 16 Mart’ta Tacikistan'dan uçuşlarını iptal etmeleri nedeniyle Özbekistan ve Rusya'ya uçuşlar iptal edildi.

Özbekistan ve Kazakistan ilk koronavirüs vakaları doğrulandıktan hemen sonra sınırlarını kapattılar. Kırgızistan da aynı yolu izledi ve 17 Mart'ta yabancıların ülkeye girmesinin engelleneceğini duyurdu.

Kazak yetkilileri 17 Mart'ta ülkenin en büyük iki kentinin (Almatı ve başkent Nur-Sultan) 19 Mart'tan itibaren karantinaya alınacağını açıkladı. İki şehirde ve ilçelerinde hareketi kontrol etmek için barikatlar kuruldu ve 18 Mart'tan bu yana silahlı kuvvetlerin biyolojik savunma birimleri dezenfeksiyon çalışmalarına başlamıştı.

Koronavirüs ile mücadelede dünya genelinde ülkelerarası çok az koordinasyon entegresi mevcuttur. Dünya Sağlık Örgütü koronavirüsü ile mücadelede önerilerde bulunmuştu, ancak şimdiye kadar her ülke kendine uygun gördüğü şekilde mücadele etmektedir.

Başta Kazakistan Cumhuriyeti olarak Orta Asya Türk Cumhuriyetleri korona virüsünün yayılmasına karşı mücadelede kendi aralarında hızlı iletişim kurarak koordineli çalışma yöntemlerini geliştirmiştir. Çin’de bulunmakta olan ülkeler vatandaşlarını tahliye edilmiştir. Tahliye edilenler daha sonra bir süreliğine karantinaya alınarak, sağlık testlerinden geçirilmiştir. Bu arada Kazakistan Cumhuriyeti diğer Orta Asya’daki kardeş ülkelere vatandaşların tahliye etme konusunda maddi desteklerde bulunmuştur. Kırgızistan Cumhurbaşkanı Soronbay Janibekov, Çin’in Vuhan şehrindeki Kırgız vatandaşlarının tahliye edilmesinde yardım ettiği için Kazakistan Cumhurbaşkanı Kassım-Jomart Tokayev’a teşekkür etmiştir.^[1]

27 Mart'ta Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooronbay Janibekov ile meslektaşları - Kazakistan lideri Kasym-Zhomart Tokayev ve Özbekistan lideri Şavkat Mirziyoyev arasında telefon görüşmesi gerçekleştirmiştir. Basın açıklamasında, devlet başkanlarının koronavirüs enfeksiyonunun yayılmasının önlenmesine yönelik ortak tedbirlerin yanı sıra ticaret, ekonomik ve ulaşım-transit alanlarında işbirliğini ile ilgili konuları da görüştüğünü ifade etmiştir. Salgın Orta Asya ülkelerini birçok alanda bir araya getirdi. Mart ayı başlarında, gümrük memurlarının belge hazırlamak için zamanları olmadığı için Kırgızistan sınırında Kazakistan'a doğru trafik sıkışıklıkları oluştu. Zaten o ayın ortalarında, Kazak Başbakanı Askar Mamin ve Kırgız mevkidaşı Muhammedkaly Abylgaziev kamyonlarla sınır geçişi mekanizmasını basitleştirmenin yanı sıra korona virüsle mücadele için koordineli çalışmayı kabul etmişlerdi. Özbekistan, iki ülkede COVID-19 vakalarının sayısında keskin bir artışı sebebiyle komşu olan Kırgızistan'a insani yardım göndermiştir. Kırgızistan Acil Durumlar Bakanlığı'na göre, 2 Nisan'da 1000 ton un, kişisel koruma için uygun kıyafetler, solunum cihazları, eldivenler, gözlükler ve temassız sıcaklık ölçümü içeren medikal takımı Özbekistan Kırgızistan’ın Oş kentine göndermiştir. [2]7

Kazakistan Cumhuriyeti Covid-19 sürecinde diğer Orta Asya ülkelerine yardım sağlayan ülkelerden biridir. Kırgızistan ve Tacikistan’ın resmi başvurusu üzerine insani yardım olarak her birine 5000 tonluk Kazak unu göndermişti. Kazaklar diplomasi de bu yöntemi uzun süredir kullanmaya çalışıyor.[3]

Ayrıca 10 Nisan’da Türk Konseyi Devlet Başkanları video konferans yöntemiyle gerçekleşen “COVID-19 salgını ile mücadelede Dayanışma ve İşbirliği” adlı Zirve’de bir araya gelmişlerdir. Türk Konseyi Dönem Başkanlığını yürüten Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın İlham Aliyev’in inisiyatifi üzerine düzenlenen Zirve toplantısına, Kazakistan Cumhurbaşkanı Kassym-Jomart Tokayev, Kırgızistan Cumhurbaşkanı Sooronbay Ceenbekov, Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Kurbankulu Berdimuhammedov, Macaristan Başbakanı Viktor Orbán ve Türk Konseyi Genel Sekreteri Sayın Baghdad Amreyev katılmıştı. Aynı zamanda Dünya Sağlık Örgütü Genel Direktörü Dr. Tedros Adhanom Ghebreyesus da video konferansa iştirak etti.[4]

Dünya Sağlık Örgütü Genel Direktörü Dr. Tedros Ghebreyesus, “Koronavirüsün küresel yayılmasının başlangıcından beri Türk Konseyi liderleri bizimle yakından işbirliği içerisinde oldular. Hastane tesislerini bizlerle paylaştılar. İnsani desteğin yanında, test kitleri, klinik uzmanlık değişimi ve tıbbi destekte bulundular. Bu bizim pandemiye karşı ihtiyaç duyduğumuz sınırlararası işbirliğinin bir tür örneğidir.” [5]diyerek altını çizmiştir.

Bununla beraber “Türk Konseyi liderlerinin birlik mesajlarından ve bu krizin insanlığın birliği ile çözüleceğine dair farkındalıklarından ötürü oldukça etkilendim. DSÖ, sizlerin güçlü desteğinizden ötürü minnettardır. Bu ortak tehdidin üstesinden beraber gelmek için hazırız.” DSÖ Genel Direktörü açıklamasında bulunmuştur.

Zirvede Liderler, pandemiye karşı mücadelede Türk Konseyi kapsamındaki işbirliğinin sağlamlaştırılmasını ayrıca pandeminin sonuçlarının, Türk dili konuşan halklar arasındaki dayanışmayı daha da güçlendirecek sağlam bir iradeyle aşılması konusundaki kararlılıklarını vurgulamışlardı. Liderler ayrıca, milyonlarca insanın hayatıyla birlikte gelecek nesillerin sosyal, ekonomik, ahlaki ve psikolojik durumlarının da kurtarılması için tüm devletler tarafından samimi ve şeffaf bir küresel dayanışma ile ortak eylemler gerçekleştirilmesi gerektiğinin altını çizdiler. Üye Ülkelerin Sağlık Bakanlarının bir video konferans düzenleyerek; ulusal pandemi eylem planları hakkında bilgi ve tecrübe alışverişinde bulunabileceklerinin, sağlık profesyonellerinin klinik vakaları, uzmanlık ve tedavi yöntemlerini tartışmasını ve paylaşmasını sağlayacak, temel laboratuvar takımları ve yaşamı destekleyen tıbbi takım tedarikinin artırılması ihtiyacına yönelik değerlendirmelerde bulunup en iyi uygulamaları görüşerek, pandemi ile ilgili diğer önemli konularda birbirlerine yardımcı olmalarına imkân tanıyacak, çok taraflı bir işbirliği mekanizması başlatmasının gerekliliğinin altını çizdiler.[6]

Liderler, pandemi esnasında Üyeler arasında ticari, ekonomik ilişkiler ve ulaştırmanın sürdürülebilirliğini sağlamak amacıyla, nakliye araçlarının sınır geçişlerinin kolaylaştırılması ve bu alanda ortaya çıkan sorunlara yönelik bilgi paylaşımı gibi gerekli tedbirlerin alınmasının önemini vurguladılar. Küresel pandeminin bölge ülkelerinin ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini ele almak üzere Trans-Hazar Doğu-Batı Uluslararası Ulaştırma Koridorundaki taşımacılık operasyonlarının kolaylaştırılmasına özel atıfta bulunarak, tarafların Ticaret ve Ulaştırma Bakanlıklarına, Trans-Hazar Koridoru üzerindeki Türk Konseyi ülkeleri arasında ürünlerin serbest dolaşımını sağlayacak somut çözümlerin ele alınmasını kararlaştırmıştır. Üye ülkelerin arasında gıda güvenliğinin sağlanması ve temel malların engelsiz bir şekilde geçişi, küresel salgına karşı mücadelede ve pandemi sonrası dönemde ele alınması gereken en acil konulardan biri olarak kabul edilmiştir. Üye Devletlerin topraklarında kalan ve pandemi tedbirleri kapsamında alınan seyahat kısıtlamaları nedeniyle sınırı geçemeyen vatandaşlara herhangi bir yaptırım uygulanmaksızın, vize kolaylığı da dâhil olmak üzere, destek ve yardım sağlanmasının önemine dikkat etmişlerdi. Üye Devletlerin sosyo-ekonomik alan da dâhil olmak üzere ulusal düzeyde aldığı tutarlı ve belirleyici tedbirleri takdir etmekte ve bu alanda deneyim alışverişi ihtiyacını vurgulamışlardır. Cumhurbaşkanları, Türk Konseyi Genel Sekreterini Zirve'de ele alınan hususların hayata geçirilmesi ve koordinasyonu hakkında görevlendirdiler. Toplantının sonunda Devlet Başkanları Zirve Ortak Deklarasyonunu kabul ettiler.[7] Kazakistan Cumhurbaşkanı Ulusa sesleniş konuşmasından sonra pandemiye karşı 11 Mayıs’ta karantina şartlarının hafifletme sürecini aşamalı olarak başlatacaklardır. Başta Kazakistan ve Özbekistan ülkeleri olmak üzere kontrollü sokağa çıkma, eyaletler arasında seyahat ve bazı işyerleri açılmaya başlandı. Ramazan bayramı sonrası daha hızlı bir şekilde rahatlama olasılığı söz konusudur.[8]

Ülke	Toplam Vaka	Yeni Vaka	Toplam Ölüm	Yeni Ölüm	Toplam İyileşen	Tedavi Sürecinde		Durumu Kritik
Özbekistan		2.231	+24	10		1.556	665	8
Kazakistan		4.344	+139	30	+1	1.387	2.927	31
Kırgızistan		871	+28	12	+1	614	245	13
Tacikistan		293		5			288
Türkmenistan		Veri yok