Soğuk Savaş dönemini hatırlatan gelişmelerin yaşandığı bu süreçte son nokta Rusya'daki ABD finanslı Sivil toplum kuruluşlarının (STK) kapatılması ve 60 Rus vatandaşının -sayının artması muhtemel- ABD'ye girişlerinin yasaklanması ve mal varlıklarının dondurulması olmuştur. Bu bağlamda bu çalışmada Eylül 2012 itibari ile Rusya-ABD ilişkilerinde gerginliğin artmasına neden olan gelişmeler incelenecektir.

Soğuk Savaş döneminde ABD-SSCB ilişkilerindeki gerginlik ekonomik alanda da net bir şekilde görülmüştür. Bunun en somut örneği ise Amerika'nın kabul ettiği 1974 tarihli Jackson-Vanik kararıdır. Amerika tarafından alınan bu karar Sovyet Ülkeleri ile ticareti ve göç konusunu sınırlandırırken, bu ülkelere "Pazar-dışı ekonomiler" ( non-market economy) sıfatını vermiştir.[1] 1989'dan itibaren her yıl Jackson–Vanik düzenlemesine moratoryumlar koyan ABD, Soğuk Savaş bittikten sonra da düzenlemeyi resmi olarak iptal etmemiştir. Amerika yönetimi düzenlemenin iptali için birçok kez söz vermişse de bu konuda somut adım Eylül 2012'de ABD'nin Rusya Büyükelçisi Michael McFaul'un ABD Başkanı Barack Obama için Rusya ile ilişkilerde Jackson–Vanik düzenlemesinin iptalinin öncelik taşıdığını açıklaması ile ortaya konulmuştur.[2] Fakat burada da "Magnitsky" konusu sorun yaratmaya başlamıştır.

Rusya hükümeti içinde bazı bürokratların büyük yolsuzluklara imza attıkları iddialarını ortaya atan muhalif bir isim Sergey Magnitsky, Moskova'da, İngiltere merkezli Hermitage yatırım fonu için çalışmakta idi. Magnitsky, Hermitage adına vergi kaçırdığı suçlamasıyla gözaltına alınmış ve bir yıl kaldığı hapiste 16 Kasım 2009'da hücresinde ölü bulunmuştur.[3] Bu olay sonrasında Batı'nın Rusya'ya karşı tepkisi artmış ve sonunda ABD'nin Magnitsky listesini kabulü ile son noktaya gelinmiştir. [4]

Nitekim Aralık 2012'de ABD senatosu, 1974 Jackson-Vanik yasasını yürürlükten kaldırırken aslında farklı isimle benzer bir yasa kabul etmiştir.[5] Sergei Magnitsky'nin ölümünden sorumlu kişilerin ABD'ye girişlerini yasaklayan ve mal varlıklarını donduran bu yasaya karşı Rusya tüm açıklamalarında ABD'ye karşılık vereceklerini belirtmiştir. [6] Rusya Devlet Başkanı Dmitri Medvedev bu kararın büyük bir hata olduğunu ifade ederken, Başkan Putin ise tamamen politik bir hamle olarak değerlendirdiği karara karşılık Rusya'nın aynı şekilde cevap vermesi gerektiğini açıklamıştır.[7] Putin ayrıca "işkence" sonucunda öldüğü iddia edilen Sergei Magnitsky ile ilgili olarak ABD'nin Rusya'nın yasal sistemine etki edecek bir ahlakı karar almasının doğru olmadığını çünkü ABD'nin de Guantanamo, Abu Ghraib gibi önemli insan hakları ihlalleri problemlerinin olduğuna dikkat çekmiştir.[8] Ayrıca Rusya Dış işleri Bakanı Sergey Lavrov'da Magnitksy kararına karşılık Rusya'nın da insan haklarını ihlal eden Amerikalıları ülkeye sokmayacağını belirtmiştir.[9] Diğer taraftan Avrupa Parlamentosu da şüpheli ölümle ilişkisi bulunan ve kara listeye alınan 60 Rus yetkiliye vize sınırlaması getirilmesini öngören yasayı Ekim 2012'de onaylamıştır.[10]

Rusya'nın Magnitsky Önlemleri: STK'lar ve Yetimler

Eylül 2012'de Rusya, siyasete karışmak ve seçim sonuçlarını etkilemeye çalışmakla suçladığı Amerika Birleşik Devletleri Kalkınma Ajansı USAID'in ülkedeki çalışmalarına son vermesini istemiştir. Rus hükümeti, Rusya'da 20 yıldır faaliyet yürüten USAID'in Moskova'daki ofisini kapatması için 1 Ekim'e kadar süre vermiştir. SSCB'nin dağılmasının ardından Rusya'da faaliyet göstermeye başlayan USAID, demokrasiyi güçlendirme, uyuşturucu ile mücadele ve diğer yardım projelerine şimdiye kadar 2,7 milyar Dolar[11] harcama yapmıştır. Rusya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Aleksandr Lukaşeviç yaptığı açıklamada, Amerikan ajansının kaynaklarını Rusya'da seçim sürecini etkilemek için kullandığını belirmiştir. Buna karşılık Amerikalı yetkililer ise bu iddiayı yalanlamış ise de Rusya'da 2011'de artan yabancı sponsorların desteklediği eylemler artmıştır. Diğer taraftan USAID'in Rusya'da 2011 yılı içerisindeki faaliyetlerine 50 milyon dolar civarında bütçe ayırması da dikkat çekicidir.[12] Diğer dikkat çeken bir nokta ise USAID'e ilişkin kararın Eylül 2012 başlarında gerçekleşen Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC) Zirvesi sonrasında açıklanması olmuştur. APEC Zirvesinde bir araya gelen Rusya Dış İşleri Bakanı Sergey Lavrov ve ABD Dış İşleri Bakanı Hilary Clinton'ın görüşmesi beklendiği gibi olumlu geçmemiştir. Rusya'nın Vladivostok kentinde düzenlenen Asya Pasifik İşbirliği Zirvesi'nin sonunda konuşan Clinton, Suriye konusunda Rusya ile aralarında derin görüş ayrılıkları olduğunu gizlememiştir.[13] Tarafların uzlaşamamasından kısa bir süre sonra USAID'ın ülkeden çıkışının istenmesi akıllarda soru işaretleri uyandırmıştır. USAID'in kapatılmasının ardından ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Victoria Nuland ABD'ni Rusya'da demokrasi ve insan haklarının gelişimini ne olursa olsun destekleyeceğini açıklamıştır.[14] Diğer taraftan USAID konusunun gündeme geldiği dönemde dikkat çeken en önemli konu ise Amerika'da onaylanmayı bekleyen Magnitsky Kararı olmuştur.

Nitekim Temmuz 2012'de Rusya'da dış yardım alan STK'ların "yabancı ajan" olarak sınıflandırılmasını öngören yasayı Putin, ABD senatosunun Magnitsky kararını onaylamasından sonra Kasım 2012'de hızlı bir şekilde onaylamıştır.[15] Böylece Eylül 2012'de USAID ile ülkeden yabancı STK'ların temizlenmesi işlemi yasallaşmıştır ve Magnitsky kararı için ABD'ye ilk karşılığını vermiştir. Ayrıca Başkan Obama'nın tasarıyı onaylamasından sonra Moskova, ABD ile aralarında imzalanmış olan evlat edinme anlaşmasını da iptal edeceklerini açıklamıştır.[16]

"Magnitsky" yasasına, 21 Aralık 2012'de Rus parlamentosu, ABD vatandaşlarına Rusya'da kimsesiz çocukları evlat edinmelerine yasak koyan "Dmitriy Yakovlev" yasasını kabul ederek cevap vermiştir. Dmitriy Yakovlev Kanunu, sadece Amerikalılar için değil Rusyalıların haklarını ihlal eden tüm devletler için Rusya'da evlat edinme yasağını öngörmekle birlikte ABD tarafından finanse edilen ve Rusya'nın çıkarları için tehdit oluşturan STK'ların ülkedeki tüm faaliyetlerini de yasaklamaktadır. Bu çerçevede kanun, Rus vatandaşlarının haklarını ihlal eden ya da vatandaşlara karşı işlenen suça karışan kişilerin Rusya'ya girişlerinin yasaklanarak bu kişilere ait Rusya toprakları içinde bulunan şirketlerin kapatılmasını öngörmektedir.[17]

Yasaya bu ismin verilme nedeni ise Amerikalı bir aile tarafından evlat edinilen Rus bir yetimin ölmesidir. Yaklaşık 4 yıl önce Amerikalı bir aile tarafından Rusya'da evlat edinilen 2 yaşındaki Dimitriy Yakovlev'in Virginia'da süpermarketin önünde ailesi tarafından arabanın içinde bırakarak sıcaktan hayatını kaybetmiştir. Olay sonrasında davayı gören ABD eyalet mahkemesi Rus diplomatları duruşmaya almamış ve evlat edindikleri Rus çocuğun ölümüne neden olan Amerikan ailesine de hiçbir ceza verilmemiştir.[18] Bu olaydan yola çıkan Moskova, Magnitsky yasasına karşılık olarak evlat edinme işlemlerini durdurma kararı almıştır. Nitekim 1990'dan bu yana Amerikalı aileler tarafından 60 bin Rus çocuk evlat edinilmiştir.[19] Buna karşılık 1991-2006 arasında Rus aileler tarafından evlat edinilen yaklaşık 1200 çocuğun ölümleri de dikkat çekicidir.[20] Bunun yanı sıra Rusya'da evlat edinme oranları çok düşüktür. 2011 yılı içerisinde evlat edinilen 3.400 çocuktan üçte biri Amerikalı aileler tarafından evlat edinilmiştir.[21] Diğer taraftan 1990'dan bu yana Amerikalı aileler tarafından evlat edinilen Rus çocukların 19'u hayatını kaybetmiştir. [22]

Evlat edinme anlaşmasının durdurulması kararı gündeme ilk geldiği günden itibaren Rus siyasileri ve Rus halkını ikiye bölmüştür. Lavrov yetimler ile ilgili kararın Duma tarafından onaylanmasından önce kararı yanlış bir adım olarak değerlendirmiş ve Duma'nın farklı bir çözüm yolu bulacağını ifade etmiştir.[23] Diğer taraftan pek çok STK ve insan hakları örgütü aktivistleri de bu yasayı yetimleri rehine durumuna sokması ve çocukların elinden güzel bir geleceğin alınması nedeni ile yasaya karşı çıkmaktadır.[24]

Evlat edinme engeli sonrasında, Beyaz Saray'ın internet sitesinde yer alan "Kızgın Vatandaşlar" adlı bildiri yayınlanmıştır. 25 bin imza ile desteklenen bildiride "Rusyalı milletvekillerinin, insanlığın tüm makul sınırlarını ihlal ederek, kimileri hasta ve engelli olan binlerce Rusyalı öksüz çocuğun hayatını ve mutluluğunu tehlikeye atması bizi öfkelendirdi" ifadelerine yer verilmiştir ve "kara listeye" Duma milletvekillerinin de dâhil edilmesi istenmiştir.[25] ABD'nin bu hamlesinin ardından Rusya parlamentosunun üst kanadı olan Federasyon Konseyi'nin Başkan Yardımcısı Svetlana Orlova, Dima Yakovlev Kanunu'nun 26 Aralık 2012'de Federasyon konseyinde onaylanması durumunda konsey üyelerinin Magnitsky Listesi'ne eklenmesi tehlikesiyle karşı karşıya kalacaklarının onları korkutmadığını açıklamıştır.[26] Diğer taraftan Dış Politika Araştırmaları ve Girişimleri Enstitüsü Genel Müdürü Veronika Kraşeninnikova ise Rusya ve ABD arasında bilgi savaşının başladığına dikkat çekerek "Bu tür radikal adımların arkasında, Amerika'nın radikal çevreleriyle Rus diasporası bulunuyor. Başvuruyu imzalayanların yüzde 98'i Rus. Milli diasporaların ABD'nin iç ve dış siyasetinde hep kullanıldığı herkes tarafından biliniyor. Bu diasporalar, sıklıkla, eski memleketleri ile karşı durmada önemli bir rol oynamaktadır." açıklamasında bulunmuştur.[27]

Sonuç olarak, iki ülke arasında giderek artan gerilimde en büyük zararı ne devletler ne de bürokratlar görmektedir. Evlat edinme oranlarının düşük olduğu Rusya'da 3 Rus çocuktan birinin Amerikalı aileler tarafından evlat edinildiği bilinmektedir. Dmitriy Yakovlev Kanunu ile Moskova'nın hedefi 1990 sonrasında Rusya'nın zayıflığından yararlanmak isteyen yabancı kaynaklı STK'lardan kurtulmak ve Boris Yeltsin döneminin felçli Rusya imajı[28]nı yok etmektir. Diğer taraftan ABD ise unutulan YUKOS[29] davasının yerine yeni YUKOS'unu yaratmaya çalışmaktadır. "Göze göz, dişe diş" politikasının benimsendiği Rusya-ABD geriliminde kilit nokta 26 Aralık 2012'dir. Federasyon konseyinde oylanacak yasanın kabulü ya da reddine göre önümüzdeki dönemde yeni bir soğuk savaş döneminin yaşanıp yaşanmayacağı belirlenecektir.

[1] Ayrıntılı bilgi için bkz: Vladimir N. Pregelj, The Jackson-Vanik Amendment: A Survey, CRS Report for Congress, 2005, William H. Cooper ,The Jackson-Vanik Amendment and Candidate Countries for WTO Accession: Issues for Congress,2012

[2]ABD, Rusya ile ekonomik ilişkileri güçlendirecek,

http://turkish.ruvr.ru/2012_09_26/ABD-Rusya-ile-ekonomik-iliskileri/,26.09.2012

[3] Magnitsk 13 Kasım'da şiddetli ağrı nedeni ilehapisane doktoru ile görüşmek istemiş fakat hastanete ancak 16 kasım'da gitmiştir ki o tarih de Magnitsk'nin öldüğü gündür. Tortured to death by Putin's jackboot state: Inside the rat-infested Gestapo-like Russian prison where eight guards beat lawyer who exposed Moscow's gangster regime, http://www.dailymail.co.uk/news/article-2227309/Tortured-death-Putins-jackboot-state-Last-words-Moscow-lawyer-death-screams--chilling-truth-Russias-terrifying-gangster-regime.html.3.12.2012

[4] Zirvede Magnitsky depremi, http://www.turkrus.com/haber-hatti/58769/zirvede-magnitsky-depremi.html, 7.12.2012, Tortured to death by Putin's jackboot state: Inside the rat-infested Gestapo-like Russian prison where eight guards beat lawyer who exposed Moscow's gangster regime, http://www.dailymail.co.uk/news/article-2227309/Tortured-death-Putins-jackboot-state-Last-words-Moscow-lawyer-death-screams--chilling-truth-Russias-terrifying-gangster-regime.html.3.12.2012

[5]Obama Magnitsky yasa tasarısını onayladı,http://tr.euronews.com/2012/12/15/obama-magnitsky-yasa-tasarisini-onayladi/, 15.12.2012,

[6]Washington'un Rusya karşıtı yasasına Moskova sert yanıt verecek,

http://turkish.ruvr.ru/2012_11_15/Washingtonun-Rusya-karsiti-yasasi-Moskova-sert-yanit/,15.11.2012

[7] Putin Calls for 'Adequate' Response to Magnitsky Act,

http://en.rian.ru/russia/20121213/178135031.html,13.12.2012, Medvedev Calls Magnitsky Act 'Huge Mistake' by US, http://en.rian.ru/russia/20121129/177809373.html,29.11.2012

[8] Vladimir Putin backs plan to make US adoptions from Russia illegal,

http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/vladimir-putin/9758327/Vladimir-Putin-backs-plan-to-make-US-adoptions-from-Russia-illegal.html,20.12.2012

[9] Americans Face Entry Bans over Magnitsky Act - FM Lavrov,

http://en.rian.ru/politics/20121207/177969967.html,7.12.2012

[10] Avrupa Parlamentosu Magnitsky yasasını onayladı http://tr.euronews.com/2012/10/24/avrupa-parlamentosu-magnitsky-yasasini-onayladi/,24.10.2012

[11] Rusya USAID'a kapıyı gösterdi, http://www.haberturk.com/dunya/haber/777950-rusya-usaida-kapiyi-gosterdi, 20.09.2012

[12]Russia shows USAID the door, http://rt.com/politics/russia-usaid-putin-washington-elections-474/,19.09.2012, Rusya'dan ABD Kalkınma Ajansı'na sınır dışı, http://www.ntvmsnbc.com/id/25383597/, 20.09.2012, Rusya USAID'a kapıyı gösterdi, http://www.haberturk.com/dunya/haber/777950-rusya-usaida-kapiyi-gosterdi, 20.09.2012

[13] ABD, Rusya'nın Suriye çözüm planını baştan reddetti: "Boşa kürek çekmeyelim", http://www.turkrus.com/haber-hatti/57450/abd-rusyanin-suriye-cozum-planini-bastan-reddetti-, 10.09.2012, APEC Zirvesi'nden ortak çözüm kararı çıkmadı, http://www.rsfmradio.com/2012_09_10/APEC-Zirvesinden-ortak-cozum-karari-cikmadi/,10.09.2012

[14] Russia Demands U.S. Agency Halt Work ,

http://online.wsj.com/article/SB10000872396390444450004578004262879058282.html , 18.09.2012, Russia must close NED, other US fronts for money laundering , http://rt.com/politics/russia-endowment-democracy-ngo-393/, 1.10.2012

[15] NGO Law Comes into Force in Russia http://en.rian.ru/russia/20121120/177597400.html,20.11.2012

[16] Russia threatens to denounce adoption deal with US, http://english.ruvr.ru/2012_12_17/Russia-threatens-to-denounce-adoption-deal-with-US/,17.12.2012

[17] Rusya'yı korkutmayın, Rusya hiçbir şeyden korkmaz http://turkish.ruvr.ru/2012_12_23/Rusyayi-korkutmayin-Rusya-hichbir-sheyden-korkmaz/, 23.12.2012

[18] Rusya ile ABD arasında "Kim daha insafsız" savaşı, http://www.hurriyet.com.tr/planet/22219339.asp,23.12.2012, Rusya'yı korkutmayın, Rusya hiçbir şeyden korkmaz http://turkish.ruvr.ru/2012_12_23/Rusyayi-korkutmayin-Rusya-hichbir-sheyden-korkmaz/, 23.12.2012

[19] Russia Should 'Keep' US Adoption Agreement - FM Lavrov, http://www.en.rian.ru/russia/20121224/178363699.html,24.12.2012

[20] Putin Retaliates for US Sanctions—Against Russian Orphans, http://www.worldaffairsjournal.org/blog/vladimir-kara-murza/putin-retaliates-us-sanctions%E2%80%94against-russian-orphans,19.12.2012

[21] Magnitsky row: Russian MPs back US adoption ban, http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-20787965,19.12.2012

[22] Russia Should 'Keep' US Adoption Agreement - FM Lavrov, http://www.en.rian.ru/russia/20121224/178363699.html,24.12.2012 bkz: US parents keep abusing Russian foster children on the brink of new treaty, http://rt.com/news/us-child-beagley-parents/,12.04.2011

[23] Russian society split over bill set to ban US adoptions, http://rt.com/news/russia-us-adoption-legislation-319/,19.2012

[24] Russian parliament approves ban on US adoption of Russian kids http://rt.com/politics/duma-us-ban-bill-540/,22.12.2012

[25] ABD ve Rusya'nın "Magnitski" atışması sürüyor: "Tarihte görülmemiş kriz çıkar!", http://www.turkrus.com/haber-hatti/58990/abd-ve-rusyanin-,24.12.2012

[26] Rusya'yı korkutmayın, Rusya hiçbir şeyden korkmaz http://turkish.ruvr.ru/2012_12_23/Rusyayi-korkutmayin-Rusya-hichbir-sheyden-korkmaz/, 23.12.2012

[27] ABD Rusya'ya karşı bilgi savaşı başlattı, http://turkish.ruvr.ru/2012_12_23/ABD-Rusyaya-karshi-bilgi-savashi-bashlatti/,23.12.2012

[28] Steve Levine Putin'in Labirenti, Destek Yay., İstanbul,2010, s.52

[29] BKZ: Oğan, Sinan, "Putin'in Oligarşiyi Millileştirme Çabaları: Yukos Olayı," Stratejik. Analiz, Cilt 4, Sayı 44, Aralık 2003, s. 17-31, Oğan, Sinan, Hodorkovski vakıasının perde arkası, http://arsiv.zaman.com.tr/2003/11/13/yorumlar/default.htm