Bu ülke 89’dan (1789) beri su alan bir gemi diyerek, ülkemizin nasıl kuşatıldığını veciz bir şekilde dile getiren büyük üstat Cemil MERİÇ’İN “BU ÜLKE” adlı eserinden bir küçük alıntı yaparak altın madenciliği konusunu açıklamaya çalışalım: “Altınlarını cam karşılığı dağıtan Kızılderili’yi hiçbir zaman gülünç bulmadım. Cam, altından çok daha asil. İsrail peygamberlerinden beri lanetlenmiş bir maden, altın. Adı tarihin bütün cinayetlerine karışmış. Pıhtılaşmış kan, insan kanı. Cam güzel, çünkü kirli mazisi yok. Cam güzel çünkü kalbi var, kırılıverir…”
Altın madenciliği konusunu bugüne dek ileri sürülen fikirler, yapılan tartışmalar ve hukuk mücadelelerini göz önünde bulundurarak bilimsel, teknik ve nesnel olarak anlatmaya çalışacağım. Konuya girmeden önce ülkemiz madenciliğinin genel durumuna çok kısa olarak değinmek istiyorum. Ülkemizin 2006 yılındaki maden ihracatının toplam ihracat içindeki payı %2,4, 2012’de %2,8, 2013’te %3,3 olmuş, 2014’te bu rakam %2,9’a gerilemiştir. 2013 yılında 15 milyar dolarlık maden üretiminin 5.034.853.000 doları ihraç edilmiştir. 2014’te maden ihracatı -%7,7 azalarak 4.646. 945.000 dolar olmuştur. İhraç ürünleri arasında işlenmemiş doğal taşlar, ham ve konsantre metal ve endüstriyel hammaddeler bulunmaktadır (Maden ihracatının, 2.129 milyon doları doğal taşlar, 800 milyon doları bor ürünleri, 370 milyon doları bakır cevheri, 342 milyon doları krom cevheri 236.4 milyon doları çinko cevheri olmak üzere toplam 3.877 milyon doları bu 5 cevhere aittir).
’’2013 yılı maden ithalatının 3,6 milyar doları kömür, 3,7 milyar doları bakır, 3,2 milyar doları alüminyum, 1,5 milyar doları gübre hammaddesi, 1,0 milyar doları kurşun, çinko ve nikel olmak üzere 13 milyar dolardır. ( Petrol, doğalgaz-56 milyar dolar, demir çelik-18,6 milyar dolar ve altın-15,1milyar dolar, hariç). Ü.Akdur /Konsey Başkanı/2013.’’ Madencilik sektörünün GSYH içerisindeki payı 2003 yılında %1,1 iken bu değer 2013 yılında %1,4 olabilmiştir. Madencilikle ilgili birçok istatistikî bilgi daha verilebilir. Ancak gelişen dünya madenciliği karşısında madenciliğimizin atılım yaptığını söylememiz pek mümkün değildir. 2013 yılı dünya maden üretimi 16.989.447.675 ton değeri ise 5.433.759. 000.000 dolardır. Türkiye 2013 yılında 28.324.000.000 dolar değerinde,115.925.159 ton maden üretimi yapmıştır (World Mining Data 2015/Vienna). Bu değerler madencilikte atılım yapıldığını iddia edenlere şu soruyu sorma hakkını bizlere vermektedir. Türkiye, uzun yıllar kendine yetebilecek madenlere sahipken, birkaç madende dünya madenciliğinde söz sahibi bir konumdayken (bor, krom, altın, mermer, feldspat, trona, toryum, pomza, perlit), ithal edilen bazı maden kaynakları konusunda atılım yapma potansiyeline sahipken madencilikte niçin çok daha iyi noktalara gelememiştir? Ekim 2014 itibariyle arama ruhsat sayısı 7816, işletme ruhsat sayısı da 13945 adet olduğu da unutulmamalıdır. Doğal taşların blok halinde satılması, bazı cevherlerin ham ve rafine olarak satılma alışkanlığından vazgeçilmemesi, altın, kompleks cevher, kömür ve demir yataklarının işletilmemesi bu kaçınılmaz sonun en önemli sebepleri arasında bulunmaktadır.
ALTIN
Uzun yıllardır ülke gündeminden düşmeyen altını çok seven bu toplumda altın işletmeciliği ile ilgili olarak meydana getirilen olumsuz hava ne hikmetse toplumda altına hücumu daha da artırmıştır. Türkiye’nin altın ithalatı 1995 yılında 65 ton iken, bu rakam 2000’te 205 ton, 2005’de 269 ton, 2013’te 302 ton ve 2014’te de 131 ton olmuştur. 2013 yılında külçe altına ödenen değer 15,1 milyar dolardır.
1933 yılında Atatürk’ün emri ile Altın Arama ve İşletme İdaresi Başkanlığı kurulmuş, 1935 yılında MTA’nın kurulmasıyla da Başkanlığın görevlerini MTA üstlenmiştir. 1985 yılına kadar ülkenin bütün maden kaynaklarını kolayca araştırabilen MTA, bugün varlığı bilinen birçok altın madenini de ortaya çıkarmıştır. 1989 yılında Amerikalı bir bilim adamının Türkiye’nin jeolojik yapısının Nevada ve Kaliforniya’daki jeolojik yapılarla benzerlik gösterdiğini ifade etmesi ve Türkiye’nin altın konusunda şanslı bir ülke olma ihtimalinin yüksek olduğunu açıklaması sonrası, altın konusu madencilerin dikkatini çekmiştir. 3213 sayılı Maden kanunu yabancılara da madencilik yapma hakkı tanıdığından 30 civarında yerli ve yabancı şirket altın aramacılığı, işletmeciliği konusunda harekete geçmiştir. 2001-2012 yılları arasında altın madenciliğine yapılan yatırım miktarı yaklaşık olarak 2 milyar dolar civarındadır. 2000-2014 yıllar arasında ülkemizde üretilen altın madeni 200,2 ton, aynı dönemde ithal edilen altın miktarı ise 2434 tondur.
Türkiye’de bulunan altın rezervi ne kadardır? 1999 yılında bir toplantıda dile getirilen ancak, bilimsel verilere ve gözlemlere dayalı olmayan sadece ülkenin jeolojik özelliklerinden kaynaklı tahmini fakat yüksek tonda bir rezerv açıklaması ülkemizde altın aramalarına adeta hız vermiştir. Açıklanan rezerv 6500 tondur. Bu rakam ifade edildiğinde Türkiye’nin altın rezervi 200 ton civarında bulunuyordu. Aradan geçen 16 yıl zarfında ülkemizin altın rezervi MTA’nın bilgilerine göre 700 tona yükselmiştir.
Aşağıdaki tablolar dünya altın rezervlerini ve altın üretimlerini göstermektedir.
Tablo-1/ Dünya altın rezervleri / Kaynak: USGS/2013
Tablo-2/2014 Dünya altın üretimi / Kaynak: Altın Madencileri Derneği
Tablo-3/2000-2017Geçmiş ve öngörülen dünya altın üretimi/ Kaynak/USGS/2013
Görüldüğü gibi dünya altın rezervinin en fazla olduğu ülke 9.900 ton ile Avustralya’dır. Türkiye bırakınız 6500 ton altın rezervini bugün için 700 ton altın rezervi ile bile dünya sıralamasında bir yer bulamamıştır. Temennimiz ülkede altın rezervinin yapılacak çalışmalarla sürekli artmasıdır.
Dünya Altın Rezervi (Tablo-1/ Kaynak: USGS/2013)
(Tablo-2/ Kaynak: Altın Madencileri Deneği)
Historic and projected gold mine production, 2000–2017
[Metal content in kilograms]
(Tablo-3/Kaynak: USGS, Virginia, 2013/ Review of selected global mineral industries in 2011 and an Outlook to 2017)
ALTIN YATAKLARI
Altın yatakları,
1. Mezotermal altınlı- kuvars damarları (Pegmatitik yataklarda altın turmalinli kuvars damarlarında pirotin, kalkopirit, arsenopirit, pirit ve magnetit'le birlikte oluşmuştur),
2. Epitermal yataklar, damar, stokwork ve saçınımlar halinde oluşan düşük tenörlü ve fakat büyük rezervli yataklardır. ( En çok bilinen ve tipik bir katatermal oluşumun izlendiği yatak Kaliforniya'daki Mother Lode yatağıdır. Yan yana ve arka arkaya dizilmiş bir seri damar oluşumları hemen hemen tamamen süt kuvarstan oluşmuştur. Bu gang dolgusuna ilaveten biraz pirit, arsenopirit, kalkopirit, altın ve altın tellüridleri gibi cevher mineralleri yer alır. Gangta ayrıca karbonat, klorit ve serizit mineralleri bulunmaktadır. Yantaş kontaklarında silislesme ve killeşme (salband) meydana gelmiştir. Tonda 10-12 gram altın içerir.
3. Subvolkanik yataklar, Subvolkanik altın yataklarını oluşturan kayaçlar yüzeye çok yakın yerleşmiş granit, granodiyorit türünden kayaçlar ve riyolit, dasit ve andezit gibi kayaçlardır. Bu tip mağmatik etkinliklerden türeyen cevherli solüsyonlar genelde fazla uzun olmayan ve çatallaşan damarlar ya da impregnasyonlar şeklinde cevherleşmeler oluştururlar. Altın tenörü 16/18 gr/t’dur.
4. Plaser altın yatakları, şeklinde sınıflandırılabilir.
Ülkemizde bulunan altın yatakları ile ilgili olarak MTA’nın bilgileri aşağıda anlatılmıştır.(Harita-1/Kaynak:MTA)
(Harita-1 Kaynak:MTA)
ARTVİN: Cerrattepe-Kafkasör Yatağı Tenör: 4 gr/ton Au, 140 gr/ton Ag (okside cevher) ; 1,2 gr/ton Au, 25 gr/ton Ag (sülfitli cevher). Rezerv: 8.200.000 ton toplam rezervli okside cevher, ayrıca 3.900.000 ton toplam rezervli sülfitli cevher bulunmaktadadır.
BALIKESİR: Havran-Küçükdere Yatağı Tenör: 6.43 gr/ton Au, 11,8 gr/ton Ag Rezerv: 1.410.000 ton görünür rezerv (9.07 ton metal Au, 16.64 ton metal Ag). Kepsut-Beyköy Sahası Tenör: 1.00-1.29 gr/ton aralığında Au tenörü Rezerv: 1.668.800 ton görünür+muhtemel+mümkün rezerv. Ayvalık-Kubaşlar (Bağyüzü) Sahası Tenör: 0.70 gr/ton Au Rezerv: 978.154 ton görünür+muhtemel+mümkün rezerv.
BURSA: İnegöl-Sülüklügöl Sahası Tenör: 3.027 gr/ton Au Rezerv: 19.846 ton görünür+muhtemel, 17.407 mümkün rezerv.
ÇANAKKALE: Merkez-Madendağ-Akbaba Au Sahası Tenör: 1.25 gr/ton Au Rezerv: 8.000.000 ton toplam rezerv. Lâpseki-Şahinli Au Sahası Tenör: 5.76 gr/ton Au Rezerv: 2.778.000 ton toplam rezerv. Merkez-Kirazlı-Kartaldağ Au Sahası Tenör: 5,2 gr/ton Au ve 4-22 gr/ton Ag Rezerv: 50.000 ton mümkün rezerv. Bayramiç-Kısacık-Alakeçili-Baharlar Au sahası Tenör: 0.55 gr/ton Rezerv: 56.537.693 ton görünür+muhtemel+mümkün rezerv
ELAZIĞ: Keban (Fırat batısı) Au Sahası Tenör: 1,2 gr/ton Au, 142,9 gr/ton Ag, Rezerv: 40.700 ton görünür, 10.600 ton muhtemel rezerv.
Ilıç-Çukurdere (Çöpler) Au Yatağı Tenör: 1,7 gr/ton Au Rezerv: 71.600.000 ton toplam rezerv (~100 ton metal Au).
ESKİŞEHİR: Sivrihisar-Kaymaz Yatağı Tenör : % 6.04 gr/ton Au, 5,3 gr/ton Ag Rezerv: 974.000 ton toplam rezerv (5.88 ton metal Au, 5.17 ton metal Ag). Sarıcakaya-Mayıslar sahası Tenör: 0.162 g/ton Au Rezerv: 46.000.000 ton toplam rezerv.
GÜMÜŞHANE: Mescitli-Mastra Yatağı Tenör: 12 gr/ton Au, 8 gr/ton Ag Rezerv: 1.000.000 ton toplam rezerv (12 ton metal Au, 8 ton metal Ag). Olucak Au Sahası Tenör: 1.43 gr/ton Au Rezerv: 14.425 ton görünür+muhtemel rezerv. Kale-Kaletaş Au Sahası Tenör: 3,3 gr/ton Au Rezerv: 750.000 ton görünür+muhtemel rezerv. Kırkpavli Au Sahası Tenör: 1.36 gr/ton Au Rezerv: 934.000 ton toplam rezerv. Merkez- Sobran-Arzular Au sahası Tenör: 0.89 gr/ton Rezerv: 2.326.830 ton görünür+muhtemel rezerv.
HATAY: Akıllıçay Au Sahası Tenör: Rezerv: 50.000 m3 mümkün rezerv. KisecikKöy Au Sahası Tenör : % 4 gr/ton Au Rezerv: 450.000 ton mümkün rezerv.
İZMİR: Bergama-Ovacık Yatağı Tenör: 9 gr/ton Au, 11 gr/ton Ag Rezerv: 2.980.000 ton toplam rezerv (metal Au içeriği 26.82 ton, metal Ag içeriği ise 32.78 tondur). Yatak işletilmektedir. Tire-Beyler deresi Sahası Tenör: 36,6 gr/ton olan Au Rezerv: Geçmiş yıllarda işletilmiştir. Karşıyaka-Arapdağ-Altıntepe Sahası Tenör: 3.38 gr/ton Au, 42,8 gr/ton Ag Rezerv: 154.783 görünür, 202.461 muhtemel, 330.789 mümkün rezerv. Karşıyaka-Arapdağ-Çilek tepe Sahası Tenör: 1,3 gr/ton Au Rezerv: 352.625 görünür, 1.048.580 muhtemel, 1.717.508 mümkün rezerv. Ödemiş-Küre Sahası Tenör: 1,1 – 8,0 gr/ton Au, 1-3 gr/ton Ag Rezerv: 96.000 ton muhtemel rezerv. Geçmiş yıllarda işletilmiştir. Ödemiş-Emirli Sahası Tenör: 4.37 gr/ton Au Rezerv: 50.000 ton görünür+muhtemel rezerv. Efemçukuru Yatağı Tenör: 12.65 gr/ton Au Rezerv: 2.500.000 ton toplam rezerv.
KIRŞEHİR: Merkez-Terziali sahası Tenör: 1,1 gr/ton Au, Rezerv: 2.227.160 ton görünür+muhtemel+mümkün rezerv. Kaman-Savcılı sahası Tenör: 0,8 gr/ton Au, Rezerv: 428.000 ton görünür+muhtemel rezerv.
MANİSA: Salihli-Sart Yatağı Tenör: 96 mg/m3 Rezerv: 20.000.000 m3 rezerv. Yatak geçmiş yıllarda işletilmiştir. Salihli-Bozdağ Sahası Tenör: 1.38 gr/ton Rezerv: 847.670 ton görünür+mümkün+muhtemel rezerv.
NİĞDE: Ulukışla-Bolkardağ Sahası Tenör: 8 gr/ton Au, 273 gr/ton Ag Rezerv: 175.000 ton görünür rezerv. Ulukışla-Bolkardağ Sahası Tenör: 3.12 gr/ton Au, 140 gr/ton Ag Rezerv: 152.000 ton görünür rezerv.
ORDU: Ulubey-Akoluk altın sahası Tenör: 1.04 gr/ton Au ve 19.81-50.47 gr/ton Ag Rezerv: 2.148.282 ton görünür+muhtemel altın rezervi. Sayaca Sahası Tenör: 1,2 gr/ton Au Rezerv: 17.000 ton görünür rezerv.
SİVAS: Koyulhisar-Evliyatepe Sahası Tenör: 1.63 gr/ton Au Rezerv: 889.312 ton görünür+muhtemel+mümkün rezerv. Kangal-Çetinkaya-Bakırtepe-Pınargözü Sahası Tenör: 1.30 gr/ton Au Rezerv: 2.741.828 ton görünür + muhtemel+mümkün rezerv.
UŞAK: Eşme-Kışladağ Yatağı Tenör: Ortalama 1.12 gr/ton Au Rezerv: 132.000.000 ton (~148 ton metal Au).
İşletmede olan veya hazırlanan altın oluşumlarının dışında; Ankara-Çubuk, Aydın-Çakırbeyli, Balıkesir-Altınoluk, Bilecik-Söğüt, Denizli-Çivril, Giresun-Şebinkarahisar-Köprübaşı, Kırklareli-İğneada ve Rize-Of-İkizdere çevresinde jeolojik çalışmalar sonrası altın ve gümüş varlığı tespit edilmiştir.
Rezervlerine göre dünyanın en büyük 5 altın madeni; 1.Grasberg-Endonezya, 2. South Deep-G.Afrika, 3. Lihir-Papua Yeni Gine, 4. Muruntau-Özbekistan, 5. Olimpiada-Rusya. Üretimlerine göre dünyanın en büyük 5 yatağı: 1. Grasberg-Endonezya, 2. Pueblo Viejo-Dominik, 3. Yanacocha-Peru, 4.Carlin-ABD, Nevada, 5. Goldstrike-ABD, Nevada.
Türkiye’de bulunan altın yataklarının tenörleri1gr/t-9gr/t arasında değişmektedir. Ancak MTA’nın işletmeye uygun olmayan bazı altın sahalarında tonda 1-3,6-5-8-48 gram altın bulunduğu da bilinmektedir. Dünyada bulunan altın yataklarının tenörleri ise tonda 2-9,7-11,3 gramdır (Bazı sondajlarda ise belirli noktalarda tonda 20-47,3 gram arasında altın bulunduğu ifade edilmektedir).
