Türkiye'nin 'garantör devlet' olarak teminatı altında bulunan, Osmanlı Devleti'nin yıkılışından sonra bölgedeki şanlı ama bir o kadar da hüzün dolu bir geçmişin mirası olan ve günümüzde 'gerçek azınlıklar' olarak bölgede varlığını sürdürmeye çalışan Balkan Türkleri, ülkemizde pasif bir tepki ve unutkanlık psikoloji içinde izlenmektedir.
Son birkaç aylık dönemde Balkan Türkleriyle ilgili gelişmeler, ülkemizde yine bu alana heves duyan bir küçük bir grup tarafından takip edilmekle birlikte kümülatif olmayan, tekil konu başlıkları altında ele alınmıştır. Kanaatimizce, konuların tekil incelense de; bütüncül bir çerçeveye oturtulması gereklidir. Ancak bunu Balkan topluluklarında görülen (ki özellikle Balkanlı Ortodoks Hıristiyanlarda oldukça yaygındır) 'düşman yaratma' hastalığı ve tarihsel paranoyaya kapılmaksızın gerçekleştirmek sağlıklı sonuçlar verir.
Genel bir yaklaşımla, Balkan Türklerinin sorunlarına bakıldığında, görülen husus hemen hemen bütün Balkan Türklerinin kimliksel anlamda sıkıntılarla karşı karşıya bırakılmak istendiğidir. Bir milleti ayakta tutan kültürün en önemli öğelerinin dil ve din olduğu yadsınamaz bir realite iken özellikle Batı Trakya'daki ve Bulgaristan'daki Türklerin her ikisinden de muzdarip olundukları görülmektedir. Türkçe eğitim, müftülük sorunu, yoğun misyoner çalışmaları, ekonomik geri kalmışlık, din görevlileri ve Türkçe öğretmen konusundaki yetersizlik, hâkim kimliğin uyum ve bütünleştirme adı altında asimilasyon faaliyetleri, ılımlı milliyetçi çoğunluğun mesaj veremediği noktalarda LAOS, ATAKA, VMRO gibi aşırı milliyetçi grupların devreye girmesi ve bunların provakasyon amaçlı eylemleri, Müslüman Türk nüfus kitlesini, Türk, Pomak, Roman diye etnik gruplara ayırarak Müslüman adı altında birleştirme gayretleriyle farklı bir stratejinin uygulanması, kısıtlı kaynaklar nedeniyle mevcut Türkçe yayın organlarının kapanma tehlikesi, ekonomik açıdan sorun yaşamayan neşriyatların ise tazminat cezalarına boğulması gibi bir dizi husus iki azınlık grubumuzun ortak sorunlarını içermektedir. Kaldı ki Bulgaristan Türkleri açısından mesele daha trajiktir. Ortak sorun yaşayan iki kitlenin farklı tepkiler vermesi Batı Trakyalıların 'iradî azınlık' olmasından; Bulgaristan Türklerinin ise 'kültürel azınlık' olmasından ileri gelmektedir. Diğer bir deyişle, Batı Trakyalılar her dönemde teyakkuz halinde olmaya meyilli iken; Bulgaristan Türkleri kriz oldukça sertleşme eğilimindedir. Başmüftülük krizi ve Mayıs ayındaki cami saldırısı bu noktada önemli örneklerdir. Ancak bütün Balkan Türklerinin görmediği bir husus vardır: Katı asimilasyon dönemleri bitmiştir; artık modern asimilasyon dönemleri yaşanmaktadır. Diğer bir ifadeyle, askeri araçlarla asimilasyon yerini İngiliz metotlarına, Ali Cengiz oyunlarına bırakmıştır.
Bulgaristan Türkleri
Bulgaristan Türkleri nüfus itibariyle diğer Balkan Türklerinin toplamının iki katından daha fazladır. Bu açıdan, Balkan Türklerinin en önemli mihenk taşı olarak da nitelendirilebilir. Ancak, ülkedeki 2011 yılı nüfus sayımına göre, Bulgaristan Türklerinin sayısı 588 bin 313'e[1] gerilemesi tarihsel süreç içerisinde görülen en alt düzeyi ifade etmektedir. Bunda, ülkedeki Türklerin ekonomik sorunlar nedeniyle yurtdışına yoğun göçlerinin etkisi büyüktür. Ayrıca, nüfus sayım metotları, yurtdışındaki pek çok Bulgaristan Türkünün demografik istatistiklerde yer alamamasına yol açmıştır. Kanaatimizce Bulgaristan Türklerinin sayısı 800.000 sınırının biraz daha üzerinde; Müslümanlar ise 1,5 milyon dolayındadır. Ancak, burada dikkat çeken, Bulgar Devleti'nin eriyen Bulgar nüfusunu gizleme çabasıyla, Türk ve Müslüman grup üzerindeki psikolojik harekâtıdır. Öte yandan, Bulgaristan'da Başmüftülük krizi büyük ölçüde çözülse de; küçük çaplı hukuk sorunları hâlâ devam etmektedir. Güncel farklı bir sorun ise, ülkede yeni yürürlüğe giren ikamet yasasıyla oy kullanmak için yerel seçimlerden önce 4 ay ülkede oturma zorunluluğunun getirilmesidir.[2] Aslında söz konusu seçim yasası, Bulgar Devleti'nin Türkiye'den her seçimde gerçekleşen göçmen akınını engelleme isteğiyle Türklerin ezici çoğunlukta olmadığı ancak yerel yönetimleri elinde buldurduğu yerleri 'devirme' arzusunun bütünleşmiş ifadesidir. Yerel seçimler için 'seçmen turizmine' çözüm bulan Sofya Yönetimi'nin genel seçimler için de paralel bir alternatif üreteceğini tahmin etmek güç olmasa gerek. Diğer taraftan, kurumsal açıdan Bulgaristan Türklerinin gerek siyasi temsil anlamında gerek Türkiye'deki sivil toplum örgütleri bazında hiç olmadığı kadar büyük bir kimlik krizi yaşadığı ve açmazda bulundukları görülmektedir. Nitekim bu durum kendi içinde 'anti' hareketleri doğurmakta ve azınlık yapılanmalarının yıpranmasına yol açmaktadır.
Makedonya Türkleri
Makedonya ve Kosova Türklerinde de kimliksel tehditlerin yaşandığı gözlenirken; Batı Trakya ve Bulgaristan'dan temel farkları, tehdidin kaynak noktasının Müslüman bir topluluk olmasıdır. Nüfus sayımlarında Türklerin Arnavutlar tarafından farklı bir kimlik beyanına zorlanmaları bu noktada temel olabilecek bir örnektir.
Makedonya ve Türkiye arasındaki olumlu ikili ilişkiler Türk azınlığın durumunda göreli bir iyileşme yaratsa da Türkçe'nin resmi dil olma sorunu (yüzde 20'lik nüfus sınırlaması), Türkçe eğitim ve hassas olan etnik ve dinî dengeler (Şubat 2011'de Üsküp'teki çatışma örneği) önemli konu başlıklarıdır. Makedonya Türkleri için esas tehlike ise azınlık grubu içerisindeki görüş farklılıkları ve kurumsal bölünmüşlüktür. Yaklaşık 70 bin kişilik bir azınlık grubunun 3 siyasi partiye ve 50'nin üzerinde sivil toplum örgütüne bölünüp,[3] bütüncül hareket edememesi izahı zor bir durumu ifade etmektedir. Özellikle, Haziran 2011'deki seçimler bu bölünmüş yapıyı çok daha belirgin hale getirmiştir. Ne var ki, azınlığın içsel sorunuymuş gibi gözüken bu statükonun devamını isteyen ülke, bölge ve kıta geneline yayılan odakların var olduğu bilinegelmektedir.
Kosova Türkleri
Kosova Türklerinin bölünmüşlük sorunu Makedonya Türklerine nazaran çok daha minimize edilmiş bir durumdayken Türkçe konusunda yaşanan sıkıntılar kaygı verici boyutlara ulaşmıştır. Örneğin, 1974 Yugoslavya Anayasası'nda Türkçe resmi dil statüsündeyken, Türkler de kurucu unsurlardan birisiydi. 2008 yılında bağımsız olan Kosova Anayasası'nda ise Türkler azınlık bir grup haline getirilerek, Türkçe resmi dil olmaktan çıkarılmış, yerel yönetimler düzeyine indirgenmiştir.[4] Kurucu unsur kapsamına ise nüfus açısından ezici çoğunluğu oluşturan Arnavutların yanı sıra, bugünlerde Mitroviça'da Müslüman Kosovalılara kurşun sıkan Sırpların dâhil edilmesi düşündürücüdür. Kosova'da 2005 yılından itibaren Resmi Gazete Türkçe olarak da yayınlanmaktayken; 2010 yılında baskısı kaldırılmak istenmişti. Neyse ki, görünürde KDTP'nin, arka planda ise Türkiye'nin etkin girişimleri bu süreci lehte sonuçlandırmıştır. Geçmiş dönemlerde kapatılan/kapanmak zorunda kalan Yeni Dönem Gazetesi ile Temmuz 2011'de Mehmetçik FM'in alınan bir kararla yayın hayatına son vermesi[5] (Kosova'daki Türk askeri bu kararı almıştır) Türkçe'nin akıbetini düşündürür olmuştur. Kosova'da Türkçe olarak yayın hayatına başlayan yeni neşriyatlar olsa da istenilen düzeyde değildir. Yine aynı şekilde, Makedonya'daki yüzde 20'lik nüfus kotası, Kosova'da yüzde 5 olarak karşımıza çıkmaktadır. Ne var ki, yasal mevzuat bunu emretse de, Prizren Belediye ambleminde olduğu gibi uygulama hataları görülmektedir. Kazanılan hukuk mücadelelerine rağmen, Kosova'da üstünlerin hukukunun egemen olduğu görülmektedir. Okullarda Türkçe eğitim görenlerin sayısındaki azalma ile üniversitelerdeki Türk akademisyenlere yapılan baskılar işin farklı bir boyutunu oluşturmaktadır. Bütün bunlarla birlikte, Kosovalı Türklere hâkim grubun etnik baskıları dâhil edildiğinde, sanılandan daha çetrefilli bir görüntü ortaya çıkmaktadır. Kosova ve Makedonya'daki etnik baskı konusunun arka planında Türkiye'den bölgeye giden gerek kamu, gerek yerel yönetim görevlilerinin göz yummasının etkili olduğu anlaşılmaktadır. Kanaatimizce Ankara'nın genel olarak bu faaliyetlere kayıtsız kalması, 'Katolikleştirilme tehdidi altındaki Kosova'nın Müslüman kalabilmesini sağlamak, dindaş Arnavutları üzmemek ve Priştina'yı Ankara ekseninden fazla uzaklaştırmamak' stratejisine dayanmaktadır.
Şark Meselesi
Balkan Türklerinin bu sorunlu grafiğinin arka planında, tarihsel Şark Meselesi bulunmaktadır. Türkleri Avrupa'dan atmak ve geldikleri yere geri göndermek çerçevesindeki girişim, Lozan'la durdurulmuştu. Daha sonra farklı formatlara bürünerek modernize edilen proje, Soğuk Savaş sonrası dönemde ilk denemesini Bosna Hersek'te yapmıştır. 11 Eylül 2001 sonrası süreçte ise Avrupa'da iyice kendini hissettiren İslamofobia, sıradan muhafazakârları bile etki altına alırken aşırılık yanlılarını ise daha da sertleştirmiştir. Avrupa Birliği belgelerinde adını Türklerin verdiği Balkanlar ifadesi yerine 'Güneydoğu Avrupa' kullanılması konusunda ısrardan, Norveçli cani Anders Breivik'in manifestosundaki ilgili ifadelere; Balkanlar'da Yugoslavya'nın kanlı dağılma sürecinden, bölgedeki Türklerin birbirinden bağımsızmış gibi gözüken ama aynı bütünün parçaları olan sorunlarına kadar geniş bir yelpaze Modern Şark Meselesi'nin görünen yüzünü işaret etmektedir.
Avrupa'nın İstanbul'dan, Türkiye'nin ise Bosna'dan başlayan güvenlik eksenleri Balkan coğrafyasında çakışmaktadır. İki aktörün farklı güvenlik algılamalarının uzun vadede taban tabana tezat olduğu görülmektedir. Balkan Türklerinin sorunları zamanla iyice kemikleşen bir görünüme bürünürken Ankara Yönetimi, uzun vadeli politikalar izleyerek daha sistematik ve profesyonel kurumlarıyla hareket etmelidir.
[1] "Bulgaristan'da Nüfus Sayımı", TRT Haber, 21.07.2011 http://www.trt.net.tr/haber/HaberDetay.aspx?HaberKodu=37fbb5fc-c9cc-4850-b2bb-201dc7ec24f9 , (28.07.2011)
[2] "Kırcaali İli Nüfusunun % 40'ı Seçimlerde Oyunu Kullanamayacak", Kırcaali Haber, 07.12.2011, http://www.kircaalihaber.com/?pid=3&id_news=7291 (28.07.2011)
[3] "Makedonya Türklerinin En Büyük Sorunu Bölünmüşlük", Milli Gazete, 22.12.2010, http://www.milligazete.com.tr/haber/makedonya-turklerinin-en-buyuk-sorunu-bolunmusluk-185321.htm , (28.07.2011)
[4] Mevcut Kosova Anayasası için bkz. "Constitution of the Republic of Kosovo", 5. Madde, http://www.kushtetutakosoves.info/repository/docs/Constitution.of.the.Republic.of.Kosovo.pdf (29.07.2011)
[5] Prizren'den Yayın Yapan Mehmetçik FM Kapandı", Kosova Haber, 04.07.2011, http://www.kosovahaber.com/?page=2,12,7366 , (29.07.2011)
