Orta Doğu ve Güney Asya'nın iki önemli ülkesi İran ve Pakistan arasındaki işbirliği, karşılıklı olarak gelişme eğilimi göstermektedir. 2012 yılı boyunca enerji açığının neden olduğu ekonomik ve sosyal dalgalanmalar yaşayan Pakistan, ulusal enerji krizini Körfez'in ikinci büyük petrol üreticisi olan İran ile geliştirdiği işbirliği ile çözüme kavuşturmak istemektedir. Buna karşın geliştirmekte olduğu nükleer program nedeniyle ABD-AB ekseninin petrokimya ürünlerine uyguladığı yaptırımların etkisini kırmak isteyen İran ise Pakistan'ı hem büyük bir pazar hem de Çin'e uzanan önemli bir enerji koridoru olarak görmektedir. İki ülkenin çıkar birlikteliği ise tarafların 20 Şubat 2013'de imzaladıkları doğalgaz boru hattı projesiyle somutlaşmıştır. Proje kapsamında İran'ın Sistan-Belucistan eyaletinden başlayacak 781km. uzunluğundaki boru hattının Çabahar Limanı'ndan Pakistan'a uzanması planlanmaktadır. 2014 yılında faaliyete geçmesi planlanan proje ile Pakistan'a günlük 21 milyon 500 bin m3; yıllık 7.8 milyar m3 doğal gaz ihraç edilmesi hedeflenmektedir.

İran ve Pakistan arasında inşa edilmesi planlanan doğalgaz boru hattının temeli ise aslında ilk kez 1994 yılında gündeme gelen ve İran'dan Pakistan'a, oradan da Hindistan'a doğalgaz aktarımını hedefleyen IPI'ya dayanmaktadır. Fakat Hindistan ve Pakistan'ın 2001 yılında savaşın eşiğine gelmesi bu projenin askıya alınmasına neden olmuştur. Hindistan'ın daha sonraki dönemlerde bu projeye isteksiz kalması, ABD'nin IPI'ya alternatif ve İran'ı bypass eden TAPI gibi enerji hattı projelerine destek olması IPI'nın gerçekleşmesini engellemiştir. Buna karşın projeye Hindistan olmadan devam etme kararı alan Pakistan ve İran, enerji boru hattının ihalesini Mart 2012'de Alman ILF Mühendislik firması kazanmış,firma yetkilisi projenin 2014 yılında tamamlanacağını açıklamıştır. Bu açıdan İran'ın Pakistan ile geliştirmek istediği enerji ortaklığının temel hedefi ise 1994 yılında tartışılmaya başlanan ancak bypass edilen IPI'nın iki ayaklı olarak hayata geçirilmesidir.

IP Doğalgaz Boru Hattı Yeni Bir Eksen Doğurur mu?

İran ve Pakistan ilişkilerindeenerji temelinde artan işbirliği yeni bir siyasi birlikteliğin sinyallerini vermektedir. Hindistan ve Pakistan'ın 2001 yılında savaşın eşiğine gelmesi,ve ABD'nin İran'ın içinde bulunduğu enerji projelerini bypass etme girişimleri[1] sonucunda projeye Hindistan olmadan devam etme kararı alan Pakistan ve İran, enerji boru hattının ihalesini Mart 2012'de Alman ILF Mühendislik firması kazanmış,firma yetkilisi Projenin 2014 yılında tamamlanacağını açıklamıştır. Zaten İran, Temmuz 2011'de 2.775 kilometrelik boru hattının 1.172 kilometrelik bölümünü bitirdiklerini ifade etmişti.[2] Anlaşmaya göre proje bittiğinde Pakistan, İran'dan günlük olarak 21,5 milyon metreküp doğalgaz ithal edecek. Böylece Pakistan yaşadığı enerji sorununun bir kısmını da olsa çözmeyi hedeflemektedir.[3] İki ülke arasında inşa edilmesi planlanan doğalgaz boru hattı projesi kapsamında bir araya gelen resmi yetkililer proje maliyetinin iki ülke tarafından ortaklaşa üstlenilmesini kabul etmiştir. Bu kapsamda botu hattının Pakistan'da inşa edilecek kısmı için İran'ın Pakistan'a 500 milyon Dolar kredi vermesi kararlaştırılmıştır.[4] Pakistan'ın doğalgaz boru hattı için gerek duyulan kredinin geri kalanını ise Çin'den alacağı düşünülmektedir.[5] İran ve Pakistan arasındaki enerji odaklı işbirliği yalnızca doğalgaz boru hattı projesiyle sınırlı kalmamıştır. Doğalgaz projesine ek olarak 27 Şubat 2013'de iki ülkenin resmi makamları arasında yapılan istişarelerde İran'ın, Pakistan'ın Gwadar stratejik limanında ülkenin en büyük petrol rafinerisini inşa etmesi projesi de görüşülmüştür. Projeye göre İran'ın Gwadar limanında günde 400 bin varil ham petrolü işleyen büyük bir rafineri inşa etmesi hedeflenmektedir.[6]

Rafinerinin inşa edilmesi planlanan Gwadar limanı ise Çinli şirket PSA International tarafından işletilmektedir. Çin, liman şehri inşaatını 200 milyon Dolar ile finanse etti ve Gwadar Limanı'nı Çin'e bağlayacak boru hatları, yollar ve demir yolları için de milyarlarca dolarlık kaynak ayırma planları bulunmaktadır.[7] Aslında IP doğalgaz boru hattından taşınacak gaz ya da kurulacak petrol rafinerisinin en önemli müşterilerinden biri de Çin olması muhtemeldir. Ülkelerin ulusal çıkarları açısından değerlendirildiğinde İran ve Pakistan arasındaki işbirliğinin gelişmesini sağlayabilecek oldukça önemli ekonomik ve siyasi motivasyonların olduğunu görmek mümkündür. Zira Pakistan'ın İran'ın sahip olduğu petrol ve doğal gaz gibi enerji kaynaklarınaihtiyacı varken; İran'ın Pakistan'ın sahip olduğu nükleer silah teknolojisi ve bölgesel ortaklara ihtiyacı bulunmaktadır. Bu bağlamda İran'ın Pakistan'la diğer alanlarda da işbirliğine yönelik adımlar atmak istediğini de görmek mümkündür.

ABD, İran-Pakistan İşbirliğinden Rahatsız

İran ve Pakistan arasındaki doğalgaz boru hattı konusundaki işbirliği haberlerinin hemen ardından ABD Büyükelçisi Richard Olson, İran ve Pakistan'ın doğalgaz projesinden oldukça endişeli olduklarını ifade etmiştir. Büyükelçi Olson, bu türden ortaklıkların İran'ın nükleer bir güç olarak muhtemel gelişimi için zemin hazırlandığını dile getirmiştir.[8] ABD'nin İran'ın geliştirdiği nükleer programı önlemek için çok ciddi bir çaba gösterdiği bilinmektedir. Bu açıdan ABD-AB bloğunun İran'a yönelik yaptırımları nedeniyle ekonomik dalgalanmalar yaşayan İran'ın enerji kriziyle boğuşan Pakistan ile önemli bir enerji ortaklığı geliştirmesi Tahran'ın elini rahatlatırken, ABD'nin tecrit politikalarının delinmesine neden olacaktır.Buna karşın Güney Asya'daki müttefiki Pakistan'ın İran eksenine kaymasından endişe duyan ABD, Pakistan'ın Afganistan'ın yenideninşası sürecine dahil etmekte ve bu durumu savunma yardımlarıyla pekiştirerek, Pakistan'ın bölgedeki ABD çıkarlarınaaykırı hareket etmesini engellemek istemektedir.[9] Nitekim Aralık 2012'de Pakistan-ABD Savunma Danışma Grubu ve Koalisyon Destek Fonu güvenlik yardım programları kapsamında Pakistan'a Mart 2013'de 700 milyon dolarlık Amerikan yardımı yapılması kararlaştırılmıştır.[10]

ABD'nin ekonomik yarımlarına karşı İran, Pakistan'a hem petrol ve doğalgaz konularında önemli ortaklıklar sunmakta hem de bölgedeki ABD karşıtlığından hareketle politik adımlar atmaktadır. Bu paralelde İran'ın, Basra Körfezi üzerinde uçan bir ABD casus uçağını yakalamasının ardından,İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ramin Mihmanperest bölge dışındaki ülkelere aitpilotsuz uçakların bölgeyegirişini önlemek adına bölge ülkeleriyle işbirliği yapmaya hazır olduğu çağrısında bulunmuştur. İran'ın ABD İHA'larına (insansız hava uçakları) yönelik çağrısının en önemli muhatabı Pakistan olarak görülebilir. Nitekim ABD İHA'larının Pakistan topraklarına yaptıkları izinsiz saldırılar, İslamabad tarafından egemenlik haklarının ihlali olarak görülmektedir.[11] Kısa vadede mümkün olmayabilir ancak bu türden bir girişimİran ve Pakistan arasında hava savunma odaklı bir işbirliğinin gelişmesi için kapı aralayabilir. Buna karşın İran ve Pakistan arasındaki işbirliğinin henüz istenilen seviyeye ulaşmamasına rağmen ABD cephesinde önemli bir rahatsızlığa neden olduğu görülmektedir.

Sonuç

İran ve Pakistan arasında hız kazanan enerji odaklı işbirliği her iki ülkenin de ulusal menfaatlerinin bir sonucudur. Uzun süredir enerji kriziyle boğuşan Pakistan, İran'dan gelecek doğalgaz ile enerji açığının en azından bir bölümünü karşılamayı hedeflemektedir. Buna karşın ABD-AB eksininin ekonomik yaptırımları nedeniyle petro-kimya ürünlerini batılı ülkelere ihraç edemeyen İran, Pakistan'ı önemli bir Pazar ve enerji koridoru olarak görmektedir. Ekonomik birlikteliğin siyasi bir ittifaka dönüşüp dönüşmeyeceğini ifade etmek şimdilik olası değildir. Ancak ABD'nin bölgedeki politikalarının her iki ülkeyi de siyasi olarak birbirine yakınlaştırması beklenebilir. Bilhassa nükleer silah teknolojisine karşılık ucuz doğal gaz takası bu iki ülke arasındaki işbirliğinin geri dönüşü olmayan bir sürece girmesinin önünü açabilir. Bu türden bir felaket senaryosu ile karşı karşıya kalmak istemeyen ABD, şimdiden Pakistan'ın enerji ihtiyacını karşılayacak alternatif projeler düşünerek ve beklide Afganistan'ın yeniden inşası sürecinde İslamabad'a daha fazla ayrıcalık göstererek müttefiklik bağlarını güçlendirmek isteyecektir. Buna karşın İran, doğalgaz ve petrol gibi enerji kaynaklarını Güney Asya'da giderek daha büyük bir ilginin odağı haline gelen Gwadar Limanı'ndan diğer Asya ülkelerine ihraç edebilmek için Pakistan'la geliştirdiği ilişkilerin siyasi birliktelik haline dönüşmesi için gayret gösterecektir.

*21 Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Güney Kafkasya-İran-Pakistan Masası, Araştırmacı

[1] Shebonti Ray Dadwal, "IPI or TAPI for India's Gas?", The Dıplomat, May 4, 2011, Çevrimiçi: http://thediplomat.com/indian-decade/2011/05/04/ipi-or-tapi-for-india%E2%80%99s-gas/

[2] Alman Firması IP Boru Hattı İhalesini Kazandı, İhracat Alpha, 05.03.2012, Çevrimiçi: http://ihracat.info.tr/alman-firmasi-ip-boru-hatti-ihalesini-kazandi-2777h

[3] Pakistan'ın enerji açığı 5 bin megavata yükseldi, Enerji Enstitüsü, 26.02.2013, Çevrimiçi: http://enerjienstitusu.com/2013/02/26/pakistanin-enerji-acigi-5-bin-megavata-yukseldi/#more-42455

[4] Pakistan, Iran agree to complete gas pipeline in 15 months, The News, February 28, 2013, Çevrimiçi: http://www.thenews.com.pk/Todays-News-13-21263-Pakistan-Iran-agree-to-complete-gas-pipeline-in-15-months#sthash.GrzDKBwC.dpuf

[5] China to construct Iran-Pakistan gas pipeline project: Report, Jun 10, 2012, Çevrimiçi: http://www.presstv.ir/detail/2012/06/10/245477/china-to-finance-ip-pipeline-project/#sthash.vHj8DFj1.dpuf

[6] İran, Pakistan'ın en büyük petrol rafinerini inşa ediyor, Fars Haber Ajansı, 21.02.2013, Çevrimiçi: http://turkish.farsnews.com/newstext.aspx?nn=9107146472

[7] Andrew Gavin Marshall, Punishing Pakistan and Challenging China, Pakistan in Pieces, Part 2, Çevrimiçi: http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=25440

[8] Pakistan and Iran to sign gas pipeline accord amidst US warning, November 22, 2012, The News, Çevrimiçi: http://www.thenews.com.pk/Todays-News-2-144343-Pakistan-and-Iran-to-sign-gas-pipeline-accord-amidst-US-warning#sthash.xJHFo5iM.dpuf

[9] Iran-Pakistan venture: Government 'determined' to pursue gas pipeline project, says FO, The Express Trıbune, December 14, 2012, Çevrimiçi: http://tribune.com.pk/story/479639/iran-pakistan-venture-government-determined-to-pursue-gas-pipeline-project-says-fo/

[10] US agrees to prioritise Pak defence requirements, The Natıon, December 05, 2012, Çevrimiçi: http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/editors-picks/05-Dec-2012/us-agrees-to-prioritise-pak-defence-requirements

[11] Premier conveys concerns to Olson about drone war, The Natıon, 7th December, 2012, Çevrimiçi: http://dawn.com/2012/12/07/premier-conveys-concerns-to-olson-about-drone-war/