Yüzde 7 barajını geçerek; 7,47 oranında oy ile Ak Jol (Ak Yol) Partisi, 7,19 oranında oy oranı ile de Kazakistan Komünist Halk Partisi meclise girmeye hak kazanmıştır.[1] Öncesinde yalnızca Nur Otan Partisi'nin bulunduğu meclise, seçimlerin ardından iki parti daha girebilmiş ve tek partiden oluşan mecliste, yeni partilerin girmesiyle birlikte çok partili bir meclis oluşmuştur. Ayrıca 9,2 milyon seçmenin bulunduğu Kazakistan'da seçimlere katılım oranı, Başkanlık seçimlerinden daha düşük bir oranda[2], yüzde 75 olarak açıklanmıştır.[3] Bununla birlikte, seçimlerin ardından Kazakistan'daki muhalefetin varlığı ve demokrasi konularındaki tartışmalar hız kazanmıştır. Kazakistan'da muhalefetin oluşumu ve iktidarın muhalefete yaklaşımı nasıldır, bağımsızlığının yirmi yılını geride bırakan Kazakistan demokratikleşme yolunda nasıl bir gelişme kaydetmiştir ve bu yolda Kazakistan'ın önündeki engeller nelerdir? Geride bırakılan seçimlerin sonuçlarını değerlendirebilmek için öncelikle bu soruların cevaplarına bakmamız gerekmektedir.

Kazakistan'da Muhalefet Partileri

Kazakistan'daki 2004 milletvekili seçimleri sonucu mecliste yer alan; Asar Partisi, Çiftçi Partisi ve Sivil Parti 2006 yılında iktidar partisi olan Otan Partisi'ne katılma kararı almışlardır.[4] Bu birleşme sonucunda Otan Partisi'nin adı Nur-Otan olarak değiştirilmiş ancak dönemin hükümetinde herhangi bir değişiklik olmamıştır. Bu durum mecliste oluşturulan çok partili yapının aslında iktidarın iradesi dâhilinde oluştuğunu göstermektedir çünkü bu partiler iktidara muhalif olarak ortaya çıkmamış, iktidarın iradesi ve izniyle oluşturulmuş partilerdir.[5] Ancak 15 Ocak 2012'de yapılan seçimler sonucunda meclise giren muhalefet partileri diğer muhalefet partilerinden farklı olarak Nazarbayev'e ve iktidara muhalif kesimler tarafından oluşmuştur ancak muhalefet ederken Nazarbayev'e karşı daha dikkatli bir söylem takip etmektedirler. Bu çalışmada da meclise giren Ak Jol Partisi ve Komünist Parti ele alınacaktır.

Ak Jol Partisi, Kasım 2001'de Nazarbayev yönetimine muhalif genç işadamları ve teknokratların oluşturduğu Kazakistan Demokratik Seçim (KDS) hareketi[6] içinden ayrılanlar tarafından Mart 2002'de kurulmuştur. Ak Jol Parti'sini kuranların KDS'den ayrılmasının sebebi ise daha ılımlı bir muhalefet anlayışını savunması[7] ve Nazarbayev'e karşı son derece dikkatli bir üslup benimsemesidir.[8] Şubat 2005'de Ak Jol Partisi içinde muhalefet anlayışından kaynaklanan sebeplerden dolayı yaşanan fikir ayrılığı neticesinde, daha sert bir muhalefet anlayışını benimseyenler partiden ayrılarak "Nağız (Gerçek) Ak Jol Partisi"ni kurmuşlarıdır.[9] Ak Jol Partisi ise daha ılımlı bir muhalefet ile siyasete devam etmektedir. Bu yaklaşımı Ak Jol Partisi'nin kurucularından Baymenov "yapıcı muhalefet" olarak adlandırmaktadır.[10] Bununla birlikte Nazarbayev'e karşı yapılan muhalefette Ak Jol Partisi içinde KDS'den kalma fikir ayrılıkları devam etmektedir. Bir kısım partili hala daha sert bir muhalefet söyleminin benimsemesi gerektiğini düşünmektedir.[11] Ak Jol Partisi'nin sistem içinde muhalefet olarak bulunabilmesinde de bu yaklaşımın önemli bir etkisi vardır. 180 bin üyesi olduğu iddia edilen Ak Jol Partisi[12] daha demokratik bir Kazakistan ve liberalleşme talepleriyle iktidara muhalefet etmektedir.

15 Ocak 2012 seçimleriyle 3. Parti olarak meclise giren Kazakistan Komünist Halk Partisi (KKHP), Kazakistan'ın bağımsızlığından bu yana sistem içindeki varlığını sürdürmektedir, fakat Nazarbayev'e yönelik muhalif tutum konusundaki fikir ayrılığından dolayı Kazakistan Komünist Partisi de ikiye bölünmüş, daha ılımlı muhalefet anlayışını benimseyen KKHP, Kazakistan Komünist Partisi'nden ayrılmıştır.[13] Marksist-Leninist ideolojik geleneği savunan ve sürdüren Kazakistan Komünist Partisi, Soğuk Savaş sonrası dünyanın ekonomik alandaki değişimlerine ayak uydurmaya çalışmıştır.[14] Partideki bölünme sonrası kurulan, yüzde 30'unu gençlerin oluşturduğu 70 bin üyeye sahip olduğu iddia edilen KKHP,[15]Baymenov'a göre Nazarbayev tarafından siyasi alanda bilinçli olarak müsaade edilmektedir. Böylece Nazarbayev'in, komünizme dönüşten korkan Batılı ülkelerden destek almaya çalıştığı iddia edilmektedir.[16] Bu iddia günümüz siyasal yapıları göz önüne alındığında ciddi bir iddia gibi görünmemektedir ancak bunun yanında ekonomik olarak, komünist sistemden liberal bir sisteme geçerken, bu ani değişimin halk nezdinde yaratacağı muhalefeti temsil etmesi adına, Komünist Parti'nin varlığı önemli görülebilir. Ayrıca ülkenin demokratik olduğunun gösterilmesi açısından ılımlı muhalefet anlayışını benimseyen partilerin sistem içinde tutulması da, Kazakistan'a yönelik demokrasi konusundaki eleştirilere cevap verme imkanı sağlamaktadır.

Uluslararası Örgütlerin Seçim Değerlendirmeleri

Milletvekili seçimleri, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT), Türk Cumhuriyetleri Parlamenterler Meclisi (TÜRKPA) gibi uluslararası kuruluşlar tarafından dikkatle takip edilmiştir. Seçim süreci ise gözlemciler tarafından farklı şekillerde yorumlanmıştır. AGİT gözlemcileri seçimin demokratik standartlara uygun olmadığını belirtirken, BDT ve TÜRKPA gözlemcileri seçimin demokratik usullere uygun olarak gerçekleştiğini açıklamıştır. Seçim hazırlıklarının teknik açıdan yeterli olduğunu kaydeden AGİT gözlemcisi Soares, meclisin en az iki parti ile temsil edilmesi gerektiğinin farkına varılmış olmasına rağmen, yetkililerin tam anlamıyla çoğulcu seçimiçingerekli koşulları sağlamadığını belirtmiş ve oy sayma işlemlerinin şeffaf olmadığını, inceleme yaptıkları 129 sandıktan 54'ünde hata tespit ettiklerini söylemiştir.[17] Bu değerlendirmelere karşı Nazarbayev, seçimleri yanlış değerlendiren bazı kuruluşların bir sonraki seçim sürecine davet edilmeyeceğini belirtmiştir.[18] Bununla birlikte, seçimlerle ilgili yorumlar devam ederken ABD merkezli düşünce kuruluşu Freedom House ülkelerin demokrasi puanlarını açıklamış ve Kazakistan demokrasi anlamında gerileyen ülkeler arasında sayılmıştır.[19] Bu açıklamalar göz önüne alındığında, Batılı ülkelerin genel olarak Kazakistan'daki demokrasi durumunu olumsuz olarak değerlendirdikleri görülmektedir. Kazakistan'daki demokrasinin olumsuz olarak değerlendirilmesini etkileyen unsurlar Nazarbayev'in anti-demokratik olarak adlandırılan politikaları ve Nazarbayev'in ülkeyi kendi yönetiminde idare etmek için çıkarttığı iddia edilen siyasi yasalardır.

Kazakistan'da Demokratikleşme Sorunu

1995 Anayasası ile şekillenen siyasal yapıda, 1999 yılında partiler ve seçim yasasında değişikliğe gidilmiş ve 2003 yılında tüm partilerin yeniden kayıt yaptırması gerekli hale getirilmiştir. Bu yasayla birlikte bir siyasi partinin kurulabilmesi için ilk kongrede ülke genelinde bütün bölgelerin en az üçte ikisini temsil eden, en az bin temsilci ile düzenlenmesi gerekmektedir. Ayrıca bir siyasi partinin en az 700 kişilik parti örgütü ve 50 bin üyesinin olması şart koşulmuştur.[20] Bu durum yeni bir siyasi parti kurmayı zorlaştırmaktadır. Fakat buna rağmen bir siyasi parti kurmak imkânsız değildir. Bu siyasi yapı ülkede demokratikleşmeyi zorlaştırmaktadır. Ancak Kazakistan'ın demokrasisi değerlendirilirken, ülkenin toplumsal yapısı, siyasi tarihi ile birlikte ele alınmalıdır. Bu bağlamda Kazakistan'da yüzde 24'ünü Rusların oluşturduğu etnik yapı[21] ve Sovyetler Birliği içindeki yetmiş yıllık komünist dönem göz ardı edilmemelidir. Çünkü bağımsızlık sonrası ülkede yüzde 38 oranında olan Rus nüfusun, Rusya sınırında yoğunlaşmış olması ve Sovyetler Birliği'ne aidiyet duygusuyla bağlanmış olmaları, Kazakistan'ın ülke bölünmezliği için tehdit olarak algılanmış ve bu durum doğrudan demokrasi sorunu ile ilişkilendirilmiştir.[22] Bu durum 1990'lı yıllarda ABD tarafından dikkate alınmış ve sivil toplumu destekleyici çalışmalar devlet ile birlikte yürütülmüş, bunun yanında daha çok ekonomik olarak liberal politikalar desteklenerek, liberalleşmenin zaman içinde demokratikleşmeyi de beraberinde getireceği öngörülmüştür.[23] Aslında bu yaklaşım doğal sürecin işlemesi sonucunda demokrasinin gelişeceğinin de kabulüdür. Neticede Kazakistan'ın bağımsızlık sonrası ekonomik alanda sağladığı başarı da bunun bir işaretidir.[24] 2002 sonrası dönemde ise bunun aksine, ABD Kazakistan'da uygulanan demokratik yardım programlarında siyasi amaçlı programlara ağırlık vermeye başlamıştır.[25] 2005 yılında hem Kırgızistan'da gerçekleşen Renkli Devrim hem de Özbekistan'daki Andican Olayları sonrasında, Kazakistan rejimini korumaya almak için ABD ile ilişkilerinin kötüleşmesini göze almıştır.[26] ABD ile demokrasi konusunda sıkıntı yaşamasına rağmen uluslararası örgütlerde etkin olmaya çalışan Kazakistan, uluslararası sisteme katılmakta ve hem bölgesinde hem de küresel anlamda önemli roller üstlenmeye çalışmaktadır.[27] Ülkelerde demokratikleşmeyi destekleyen AGİT içinde Kazakistan'ın etkin bir rol almaya çalışması ve 2010 AGİT Dönem Başkanlığını yapmış olması, uluslararası sistemde yer alma gayretinin önemli bir göstergesidir.

Sonuç

Kazakistan'ın kendine özgü koşullarına, ekonomik alandaki başarılarına ve uluslararası örgütlerdeki etkin ve katılımcı rolüne rağmen Batılı ülkeler, kendileri ile aynı tarihi süreci ve kırılmaları yaşamayan, aynı jeopolitik konuma sahip olmayan Kazakistan'dan hızlı bir şekilde kendileri ile aynı siyasi ve hukuki özellikleri paylaşmasını beklemektedir ki, bu mümkün değildir. Bununla birlikte Kazakistan'da 15 Ocak 2012 seçimlerinin ardından çok partili bir meclisin oluşması demokrasi için önemli bir gelişmedir ve bu gelişme takdirle teşvik edilmelidir. Meclise girmiş olan Ak Jol Partisi ve KKHP, Nazarbayev'e karşı ılımlı bir söylem benimsemiş olsalar da bu partilerin oluşum süreçleri muhalif yapılar içinden koparak gerçekleşmiştir. Bundan dolayı muhalefetin gerçek yüzünü yansıtmasa da muhalefetten bir parça taşımaktadırlar. Bunlarla birlikte, uluslararası alanda işbirlikçi ve katılımcı politikalarla hareket eden Kazakistan'ın, doğal süreç içinde demokratik gelişimini de sağlayabilecek yapıya ve gayrete sahip olduğu görülebilmektedir.

[1] Nur Otan Party Won 80.99 of Votes, Ak Zhol-7.47%, CPPK-7.19%-CEC, http://www.inform.kz/eng/article/2433999, (18.01.2012)

[2] Nisan 2011'de yapılan Başkanlık seçimlerine katılım oranı yüzde 90'ı aşmıştır, http://turkkazak.com/site/?p=20560, (17.01.2012)

[3] http://turkkazak.com/site/?p=20560, (17.01.2012)

[4] Bu partilerden Asar Partisi Nazarbayev'in büyük kızı ve damadı tarafından kurulmuştur. Sivil Parti, ülkedeki zengin Rus İşadamlarının etkili olduğu bir partidir. Çiftçi Partisi ise, toprak zenginlerinin etkili olduğu partidir. Bu partiler merkezi otoriteye ve Nazarbayev'e bağlı partilerdir ve muhalif nitelikler taşımamışlardır. Haluk Alkan, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri'nde Siyasal Hayat ve Kurumlar Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan, Türkmenistan, USAK Yayınları, Ankara, 2011, s.101.

[5] ALKAN, Orta Asya …, s.110.

[6] Anar Somuncuoğlu, ABD'nin Demokrasi Özendirme Politikası:Kazakistan Örneği, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü, 2009, s.318.

[7] SOMUNCUOĞLU, s.323.

[8] ALKAN, Orta Asya…, s.99.

[9] Anthony Clive Bowyer, Parliement and Political Parties in Kazakhstan, Silk Road Paper, May 2008, s.21.

[10] BOWYER, Parliament and Political…, s.22

[11] ALKAN, Orta Asya…, s.104-105.

[12] Abdulvahap Kara, Oksan Yeşilot, Avrasya'nın Yükselen Yıldızı Kazakistan, İstanbul Ticaret Odası, Yayın No: 2010-91, İstanbul 2011, s.81. Üye sayısı ile ilgili Bowyer'in 2008 yılında hazırladığı Parliement and Political Partiesin Kazakhstan" adlı raporda 150 bin sayısı verilmektedir.

[13] BOWYER, Parliement and Political…, s.24.

[14] BOWYER, Parliement and Political…, s.25.

[15] BOWYER, Parliement and Political…, s.26.

[16] ALKAN, Orta Asya…, s.101.

17]Kazakhstan's Parliamentary Vote Though Well Administered did Not Meet Key Democratic Principles, http://www.osce.org/odihr/elections/86984, (17.01.2011)

[18] Nazarbayev: Seçimlerimizi Eleştiren Gözlemcileri Bir Daha Davet Etmeyeceğiz, http://turkkazak.com/site/?p=20696, (22.01.2012)

[19] Freedom in the World 2012: The Arap Uprising and Their Global Repercussions, http://www.freedomhouse.org/article/freedom-world-2012-arab-uprisings-and-their-global-repercussions, (24.01.2012)

[20] ALKAN, Orta Asya…, s.99-100.

[21]https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, (20.01.2012)

[22] SOMUNCUOĞLU, ABD'nin Demokrasi…, s.149.

[23] SOMUNCUOĞLU, ABD'nin Demokrasi…, s.138.

[24] Kişi Başına Düşen Milli Gelir 2011 Yılında 12700 Dolar seviyesindedir. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/kz.html, (20.01.2012)

[25] SOMUNCUOĞLU, ABD'nin Demokrasi…, s.356.

[26] SOMUNCUOĞLU, ABD'nin Demokrasi…, s.356.

[27] Anar Somuncuoğlu, "Bağımsız Kazakistan: Gök Bayrağın Altında 20 Yıl", 21. Yüzyıl Dergisi, Sayı:35, Kasım 2011, s.15.