Azerbaycan'ın Gebele ilçesinde yerleşik Rusya Silahlı Kuvvetlerine ait radar istasyonunun kullanımına ilişkin anlaşmanın süresi 2012'de sona erecektir. Gebele Radar Üssü zaman zaman Azerbaycan'ın gündemine gelmiş ve tartışılmıştır. Bu günlerde istasyonun kullanım süresine ilişkin anlaşmanın uzatılabileceğine dair ihtimaller ağırlık kazanmaktadır. Rusya Silahlı Kuvvetleri'nin modernizasyonu çerçevesinde Gebele Radar Üssü de yenilenmektedir.
Rusya Askeri Üslerini Takviye Ediyor
Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Rusya kendi güvenlik çemberini eski Sovyet cumhuriyetlerindeki askeri üsler aracılığıyla temin etmeye çalışmıştır. Son dönemde Rusya bu üslerin daha da geliştirilmesine çalışmaktadır. Rusya'nın askeri üslerinin tümü eski Sovyet coğrafyası alanında yer almaktadır (Suriye'de yer alan Tarsus üssü hariç). Rusya son dönemde Ukrayna ve Ermenistan'la yaptığı anlaşmalar gereği bu üsleri uzun vadede güvence altına almakla yetinmemiş, aynı zamanda etkin bir askeri unsur haline de getirmiştir. Yanukoviç iktidara geldikten sonra Ukrayna-Rusya ilişkilerinde bir iyileşme yaşanmış ve Rusya'nın Sivastapol'daki donanmasının görev süresi uzatılmıştır. Rus donanmasının 2017'den sonra 25 yıl daha bu ülkede kalmasını öngören anlaşma imzalanmıştır.[1] 20 Ağustos 2010'da MEDVEDEV'in Ermenistan'a seferi sırasında Ruslara ait 102. askeriüssün süresinin 49 yıl[2]uzatıldığına dair protokol imzalanmıştır.[3] Son dönemde Orta Asya'daki askeri üslerin takviyesi konusunda önemli gelişmeler yaşanmaktadır. Duşanbe'ye 20 km mesafede bulunan Ayni Hava Üssünün 201. üssün bünyesinde kullanılması konusunda uzun yıllardır devam eden pazarlıkların yakında çözümlenmesi beklenmektedir.[4]
Post Sovyet alanında askeri etkinlik politikasını geliştirirken, Rusya iki ayrı yol izlemektedir.
1)Ülkelerle ikili anlaşmalar yaparak üslerin bulundurulma süresi, donatımı ve kullanım statüsünde iyileştirmeler yaparak manevra alanını genişletmek
2)Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü çerçevesinde eski Sovyetler Birliği alanında etkin bir askeri denetim ve baskı mekanizması oluşturmak.
Gebele Radar Üssü
Azerbaycan Rus askeri üslerini ülkesinden çıkaran ilk cumhuriyetlerdendir. Sovyetler Birliği dağıldıktan kısa birsüre sonra, 1992'de Rus orduları Azerbaycan'dan çıkarılmıştır. Bu sırada Sovyetler Birliğinin en önemli radarlarından olan Gebele (Gabala-2, RO-7, tesis 754)[5] erken uyarı sistemi Azerbaycan'ın mülkiyetinde kalmış ve Rusya tarafından kiralanarak kullanımına devam ettirilmiştir. Sistemin etki alanı 6000 km (bazı bilgilere göre 8000 km) mesafeye dek yayılabilmektedir. Bu sistem İran, Türkiye, Hindistan ve ayrıca tüm Orta Doğuyu kapsamaktadır. 25 Ocak 2002 yılında üssün faaliyet süresi 2012 yılındakadar uzatılmıştır. Burada 900 askeri, 200 sivil kadrolu personelin çalıştığı bildirilmektedir. Sistem füze uçuşunu tespit etmenin yanı sıra füzenin hareket yolunu izleme kabiliyetine de sahiptir. Böylece bu radar sisteminin, füzesavarların etkin bir şekilde kullanılması olanağını da sunduğunu söylemek mümkündür. [6]
Bazı kaynaklar, bundan sonraki süreçte Rusya'nın bu üsse ihtiyacı olmayacağını, hazırda onun yerine Armavir'de inşa edilmekte olan "Varonej" tipli yeni bir modern üssün devreye sokulacağını belirtmektedir.[7]Fakat Rusya Gebele üssünün kira süresini 2032 yılınakadar uzatılmasını hedeflemektedir. Son günlerde Rusya Savunma Bakanlığı'nın resmi gazetesi "Krasnaya Zvezda"nın RF Kozmik Orduları Komutan yardımcısı Tümgeneral Sergey Lobov'la yaptığı söyleşi Moskova'nın üsle ilgili planlarına açıklık getirmiştir. S.Lobov hazırda "Daryal", "Dnepr" ve "Volga" radar istasyonlarının Rus ordusunun modernizasyonu programı çerçevesine alındığını söylemiştir. "Dnepr" radar istasyonu 1970'lerin başlarında, "Dnepr" ve "Daryal" 1980'lerin başlarında kurulmuştur. S.Lobov son yıllarda bu istasyonların güçlü bir şekilde yenilendiğini söylemiştir. Tüm istasyonlarda analog hesaplama kompleksleri yerine dijital sistemler kurulmuştur. Ayrıca özel teknik donanımlarıda (soğutma sistemi, havalandırma, su tüketimi) değiştirilmektedir.[8]Tesisin modernizasyonu sonucunda hedef yakalama kapasitesi 1.5 defa artacaktır. Bu durumda istasyonun etki mesafesi ekvator ötesinekadar uzayacaktır.[9] Bu açıklamalar Rusya'nın 2012 yılında üssün görev süresinin uzatılmasına çalışacağını ortaya koymaktadır. Bundan önceki pazarlıklarda da pek zorlanmayan Rusya, Gebele Üssü'nün kullanımıyla ilgili kira süresinin uzatılması konusunda damuhtemelen sıkıntı yaşamayacaktır.
Sürenin Uzatılması Azerbaycan'a Ne Verebilir?
Gebele üssüyle ilgili Azerbaycan basınında yapılan tartışmalarda üssün kira bedeli ve çevreye verdiği zarar konusu gündeme getirilmektedir. Kira süresinin 2032'ye kadar, yani 20 yıllığına uzatılması durumunda Azerbaycan'a ödenen kira bedeli 7 milyondan 17 milyon dolara kadar artabilir. Kira bedeline ilişkin bugün şeffaflık ve netlik olmadığını söylemek gerekmektedir. Hazırda yıllık kira bedelinin 7-10 milyon dolar arasında değiştiği, bunun nakit para şeklinde değil, sadece mal mübadelesi şeklinde karşılandığı, son yıllarda hatta bunun da yapılmadığı basında geçen haberler arasındadır. Azerbaycan Ordusu kendi personelinin bu üste staj görmesini, Rusya'nın askeri okullarında burslu eğitim alan öğrenci sayısını artırmayı isteyebilir. Çevre güvenliği konusunda da Rusya tarafını bazı yükümlülükleri kabul etmeye zorlayabilir. Bunların yanı sıra Azerbaycan tarafının indirimli silah alışı, üssün elde ettiği ve Azerbaycan açısından önem arz eden bilgi paylaşımı, mevcut askeri teknolojinin tamirine yardımcı olmak vs. gibi konularda Rusya'dan yardım alabileceği söylenmektedir. Fakat burada bazı hususları göz ardı etmemek gerekir. Birincisi Azerbaycan kendi ordusunu NATO standartları temelinden yeniden yapılandırmaktadır. Gerek eğitim, gerekse silahlanma açısından NATO standartlarına geçen bir Azerbaycan Ordusunun Rusya ile bu konudaki işbirliği olanakları sınırlanmaktadır.[10]
Gebele üssü Azerbaycan'da zaman zaman tartışma konusu olmuştur. Bazı sivil toplum örgütleri ve siyasiler bu üssün çevre ve insan yaşamını olumsuz yönde etkilediğini ifade ederek kapatılmasını istemektedir. Bazıları ise bu üssün Azerbaycan açısından tehlike arz etmediğini ifade etmekte olup, belli koşulların sağlanması karşılığında kira müddetinin uzatılmasından yanadırlar. Üssün askeri güç anlamında Azerbaycan için her hangi bir tehdit arz etmediği söylenmektedir. Son birkaç yıl içinde Rusya tarafından Gebele'ye çok da ihtiyaç kalmadığı, Armavir'de yapılan yeni radar istasyonunun gereken işlevi yapabileceği, bazen de ABD ile ortak kullanılabileceği gibi açıklamalar seslendirilmektedir. Fakat modernizasyon kapsamında yapılan çalışmalar ve Rusya'nın üsle ilgili ileriye dönük planları durumun farklı olduğunu ortaya koymaktadır. Rusya, Gebele Üssü'nün kira süresini artırmaya çalışacak ve muhtemelen başaracaktır. Azerbaycan tarafı ise bugüne kadar Gebele Üssü'nü etkin bir pazarlık konusu haline getirememiştir. Ayrıca Azerbaycan bugüne değin Rusya'dan üssün karşılığında elde etmek istediği kazanımları da gerçekleştirememiştir. Gebele Üssü'nün kapatılmasından yana olan sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerinin de yeterince etkin olmadığını söylemek gerekir.
[1] Ali Asker, Rusya-Ukrayna İlişkilerinde İki Ana Madde: Enerji ve Rus Filosu, http://21yyte.org/tr/yazi4220-RUSYA_UKRAYNA_ILISKILERINDE_IKI_ANA_MADDE_ENERJI_VE_RUS_FILOSU.html, 26.04.2010.
[2] Süre 1995 yılından, yani anlaşmanın imzalandığı tarihten itibaren hesaplanmaktadır. 1995 yılında anlaşma imzalandığı sırada süre 25 yıl olarak belirlenmiştir. Yeni imzalanmış protokol gereği bu süre 49 yıl olarak (1995'den itibaren) değiştirilmiştir. Dolayısıyla anlaşma 2044 yılına dek yürürlükte kalacak.
[3] Ali Asker, Kafkaslarda Silahlanmayı Durduracak Mekanizma Yok mu?, http://21yyte.org/tr/yazi5411-_KAFKASLARDA_SILAHLANMAYI_DURDURACAK_MEKANIZMA_YOK_MU.html, 06.09.2010.
[4] Ali Asker, Tacikistan'da Rus Askeri Havaalanı Yolda, http://21yyte.org/tr/yazi6058-Tacikistanda_Rus_Askeri_Havaalani_Yolda.html13.01.2011
[5] "Daryal" sistemli bu tesis 1976'da inşa edilmeye başlanmış ve 1985'de tamamlanmıştır.
[6] Что такое Габалинская РЛС системы предупреждения о ракетном нападении, Газета «Коммерсантъ»№99 (3675)от08.06.2007, Возможности Габалинской радиолокационной станции. Справка, http://www.rian.ru/spravka/20070608/66921255.html, 08/06/2007http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=772832
[7]Elçin Bayramlı, Qəbələ RLS Milli Genefondu Dağıdır, http://altay.azersayt.com/blog.html?page=comments&member=altay&newsid=74584
[8] Россия модернизировала РЛС «Дарьял» в Габале, http://www.aze.az/news_rossiya_modernizirovala_rl_52039.html, 16.02.2010.
[9] Aytən Həmidova, "Rusiya Qəbələdə RLS-in müasirləşdirilməsinin mahiyyətini Azərbaycana izah etməlidir", http://anspress.com/index.php?a=2&lng=az&nid=89453
[10]Cəsur Sümərinli, Qəbələ RLS üçün 20 illik icarə sazişi? , http://www.ayna.az/2010-04-24/siyaset/2457-QebeleRLS-Azerbaycan-sazish, 24.04.2010.
