ABD/NATO Afganistan'dan çekilme tarihini 2014 olarak açıklamıştır fakat ABD'nin birçok sorunu bölgede bırakarak çekileceği de görülmektedir.[1] ABD'nin Afganistan'ı terörden arınmış, demokratik ve liberal bir ülke haline getireceğini kimse beklemiyordu ancak ABD çekilirken hiçbir sorun çözülmemiş ve bölgedeki istikrarsızlık komşu ülkeleri de tehdit eder boyutta yayılmıştır. Çin ve Rusya, ABD'nin bölgedeki varlığının Avrasya'da rekabet oluşturduğu için rahatsız olmakla birlikte, ABD çekildikten sonra Afganistan'da ne olacağı da sorgulanmaktadır. Hatta Putin, 2 Ağustos 2012'de verdiği bir demeçte "Eğer Afganistan'da düzen olmazsa güney sınırlarımız güvende olmaz. Mevcut Afgan liderler durumu kontrol etmekte çok zorlanacaklar.NATOüyesi ülkeler orada ve bu görevi yerine getiriyorlar. Onlara yardım etmemiz gerekiyor. Biz kendimiz orada savaşmayacağız. Bırakalım onlar orada kalsın ve savaşsın" demiştir.[2] Rusya Afganistan'da askeri sorumluluk almayacağını belirtmektedir fakat bu sorumluluktan kaçamayabilir. Çin ise genel tavrının aksine Rusya kadar çekimser bir tutum takınmamaktadır. Bu bağlamda 2014'e yaklaşırken Haziran 2012'de Tacikistan'da kapsamlı bir tatbikat gerçekleştiren Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ)'nün güçlenme ve etki alanını genişletme çabaları, Afganistan sorularıyla birlikte değerlendirilebilir.
ŞİÖ'nün kuruluş aşamasının, amaçlarının ve gelişim evresinin nasıl olduğuna bakıldığında, Örgütün bir sonraki adımının ne olabileceği konusu hakkında ipuçları ortaya çıkmaktadır. İlk olarak 1996'da SSCB ile Çin arasında Soğuk Savaş döneminden kalma sınır sorunlarının çözümü amacıyla "Şanghay Beşlisi" olarak Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Çin'in bir araya gelmesiyle başlayan süreç, sınır sorunlarının çözümden sonra da devam etmiştir. 2001'de Şanghay İşbirliği Örgütü adını alan Örgüt, Özbekistan'ın katılımı ile üye sayısını 6'ya çıkarmıştır.[3] 11 Eylül 2001 sonrası ABD'nin Afganistan Operasyonları ile birlikte bölgeye gelmesi, Örgütün bölgede ABD'yi dengeleyecek bir unsur olup olmayacağının sorgulanmasına neden olmuştur.[4] Fakat ABD'nin Afganistan'a müdahalesiyle birlikte ŞİÖ'nün henüz ne kadar etkisiz olduğu da görülmüştür. Nazarbayev de Afganistan'daki Taliban'a karşı operasyonların ABD ve NATO tarafından yapılmış olmasının ve ŞİÖ'nün bu sorunun çözümünde etkisiz kalmış olmasını eleştirmiştir.[5] ŞİÖ o tarihte henüz yeni oluşum sürecinde olan bir örgüt olarak NATO'nun yaptığı gibi kapsamlı operasyonlar yapabilecek koordinasyona ve kurumsallaşmaya sahip değildi fakat 2014'e doğru bu süreci tamamlayabilir.
6-7 Haziran 2012'de Pekin'de ŞİÖ zirvesi gerçekleştirilmiştir. Zirvede Afganistan'ın gözlemci statüde, Türkiye'nin de diyalog ortağı statüsünde ŞİÖ'ye katılması kabul edilmiştir. Rusya, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan'ın üye olduğu ŞİÖ, Avrasya coğrafyasında hem etki alanını genişletmeye çalışmakta hem de üye ülkeler arası işbirliğini farklı boyutlarda çeşitlendirmek ve derinleştirmektedir. Aynı zamanda 8-14 Haziran 2012'de Tacikistan'da "Barış Görevi 2012" adlı bir tatbikat gerçekleştirilmiştir. 2000'den fazla askerin katıldığı tatbikata Tacikistan Askeri Üssü'nden ve Bişkek'teki Kant Üssü'nden havalanan uçaklar da katılmıştır.[6] Tatbikat Tacikistan'ın Afganistan sınırına çok yakın bir bölgesinde gerçekleştirilmesinden dolayı Örgütün Afganistan sorununa dâhil olup olmayacağı sorularını akıllara getirmiştir. Bunun yanında ŞİÖ'nün henüz Afganistan'daki sorunu devralamayacağı çünkü üyeler arasında böyle bir operasyonu yürütebilecek koordinasyonun olmadığı yönünde yorumlar yapılmaktadır.[7]Fakat sorunun kaynağının bölge ülkelerini doğrudan etkileme ihtimali yüksek olduğu için Afganistan'daki sorun bölge ülkelerinin müdahale etmeleri gereken bir hal alabilir.
Afganistan sorunu bölge için birbiriyle bağlantılı iki önemli sorunun kaynağını teşkil etmektedir. İlk olarak bölgede radikal grupların terör eylemlerinin Rusya ve Çin de dâhil olmak üzere bölgeye yayılmasından endişe edilmektedir. İkinci olarak sınır güvenliğinin sağlanamamış olmasıdır ki, bundan dolayı hem terör örgütlerinin faaliyetleri kontrol edilememektedir hem de uyuşturucu kaçakçılığı önlenememektedir. Bölgedeki terörizm Rusya ve Çin dâhil olmak üzere tüm bölge devletleri için ciddi bir tehdit algılaması oluşturmuştur. El Kaide yalnızca Afganistan'da etkili olmakla kalmayıp Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan'ı doğrudan etkilemektedir. Fergana Vadisi, birbiriyle bağlantılı olduğu iddia edilen El Kaide, Hizbut Tahrir ve Özbek İslam Hareketi için geçiş güzergâhını oluşturmakta ve bölge üzerinden bu grupların sınırlar arası geçişleri kolaylaşmaktadır.[8]
Çin, ŞİÖ içindeki etkinliğini hem uluslararası alanda etkinliğini artırmak için hem de Doğu Türkistan konusundaki hassasiyetlerinde bölgesel destek sağlamak için kullanmaktadır. 1997'de Moskova'da yapılan anlaşma gereği Kazakistan, Tacikistan ve Kırgızistan Doğu Türkistan Bağımsızlık Hareketi'ni desteklemeyecekleri konusunda Çin'e güvence vermişlerdir.[9] Çin, Doğu Türkistan bağlamında, kendi güvenliği ve toprak bütünlüğü açısından Orta Asya ülkeleriyle işbirliğine önem vermektedir. Bu bağlamda Çin, ŞİÖ içindeki devletlerin ekonomik kalkınmalarına destek sağlamak için 12 milyar dolarlık kredi sağlamıştır.[10] Çünkü Çin açısından Orta Asya bir güvenlik sorunu olduğu kadar aynı zamanda bir ekonomik ve demografik genişleme sahasıdır. Çin, Afganistan'da bakır madenlerine yaptığı 3 milyar dolarlık yatırım ile en çok yatırım ülke konumundadır.[11] Dolayısıyla Afganistan'ın geleceği Çin tarafından dikkatle takip edilmekte ve Çin'in Afganistan'da rol üstlenmesi ihtimaller dâhilinde değerlendirilmektedir.[12]
Orta Asya'daki terör konusunda en önemli tehdit Özbekistan'a yöneliktir. Özbekistan'da yaklaşık 5000 kişilik militan kadrosuna sahip, silahlı eylemler gerçekleştiren "Özbekistan İslam Hareketi"nin varlığı,[13] Özbekistan'ın güvenliği için bir sorun teşkil etmektedir. Özbekistan terörle mücadelede ABD ile birlikte hareket etmektedir ve Özbekistan'ın ŞİÖ tarafından gerçekleştirilen 2006 ve 2007'deki tatbikatların dışında hiçbir tatbikata katılmamış olması örgüt içindeki bir ayrışmayı da göstermektedir.[14] Özbekistan 2012'de sadece tatbikata katılmamakla kalmamış aynı zamanda Kazakistan'dan tatbikata katılmak için Özbekistan üzerinden Tacikistan'a geçmek isteyen asker ve teçhizatın geçmesine de müsaade etmemiştir.[15] Bu durum Özbekistan-Tacikistan sınırının mayınlı arazi olması ve sınır güvenliği açısından riskli bir bölge olmasından kaynaklanabileceği gibi, 15 Haziran'da çıkan bir habere göre, Kazakistan'ın Özbekistan sınırındaki gümrük geçişlerindeki prosedürü katılaştırmasına bir cevap da olabilir.[16] Özbekistan'ın bölgede terörle mücadeledeki ŞİÖ'ye mesafeli olan bu politikası ABD'nin bölgeden ayrılmasının ardından bölge ülkeleri ile işbirliği düzlemine kayabilir.
Sonuç olarak, Afganistan'daki sorun kısa vadede çözüme kavuşmayacaktır ve ABD'nin çekilmesinin ardından terör örgütlerinin güçlenmesi söz konusu olursa, sorun Çin, Rusya ve Orta Asya ülkelerini etkileyebilecek bir düzeye ulaşacaktır. ŞİÖ bu ülkelerin terörle mücadelede ortak hareket edebilecekleri bir yapıda gelişmektedir. Her ne kadar Rusya'nın Afganistan sorununa askeri olarak müdahil olmak istememesine rağmen, tehdidin artmasına kayıtsız kalamayacaktır. Çin açısından ise Afganistan Operasyonu ekonomik gücün siyasi ve askeri sahaya geçişine bir imkân tanıyacaktır. Orta Asya ülkeleri kendi başlarına baş edemeyecekleri terör sorunu karşısında böyle bir işbirliğine ihtiyaçları olacaktır. Bu işbirliğine katkı sağlayacaklarını 2001 sonrası ABD'nin operasyonlarına hava sahalarını açarak veya üsler sağlayarak göstermişlerdir. Afganistan'daki terör sorunu aynı zamanda ŞİÖ'nün bölgedeki varlığını ispatlayacak bir girişim olacaktır.
[1] "Afghan Forces Learn to Read, Write Before US Power Transfer", http://www.msnbc.msn.com/id/47916001/ns/world_news-south_and_central_asia/, (25.06.2012)
[2] "Putin: NATO, Afganistan'da Bizim Yerimize Savaşıyor", http://tr.euronews.com/2012/08/02/putin-nato-afganistanda-bizim-yerimize-savasiyor-/, (05.08.2012)
[3] Selçuk Çolakoğlu, "Şanghay İşbirliği Örgütü'nün Geleceği ve Çin", Uluslararası İlişkiler, Cilt:1, Sayı:1, Bahar 2004, s.181.
[4] ÇOLAKOĞLU, "Şanghay İşbirliği…", s.174.
[5] Nursultan Nazarbayev, Kritik On Yıl, ASAM, Ankara, 2003, s.32.
[6] "Peace Mission 2012 War Games Starts in Tajikistan Today", http://english.ruvr.ru/2012_06_08/77458226/, (25.06.2012)
[7] Giorgio Fiacconi, "China, Russia and Central Assian Countries of SCO Wat More Involvement in Afghanistan", http://www.stratfor.com/other-voices/china-russia-and-central-asian-countries-sco-want-more-involvement-afghanistan, (25.06.2012)
[8] Thomas Sanderson, Daniel Kimmage, David A. Gordon, From The Ferghana Valley to South Vaziristan: The Evolving Threat of Central Asian Jihadist, CSIS Rapor, Mart 2010, s.3.
[9] ÇOLAKOĞLU, "Şanghay İşbirliği…", s.178.
[10] "SCO Looks to Next Decade" , http://www.chinadaily.com.cn/opinion/2012-06/13/content_15497055.htm, (25.06.2012).
[11] Andrew Scheineson, "Shanghay Cooperation Organization", http://www.cfr.org/international-peace-and-security/shanghai-cooperation-organization/p10883, (25.06.2012).
[12] "As U.S. Eyes Afghanistan Withdrawal Will China Up Its Role?", http://world.time.com/2012/06/12/as-u-s-eyes-afghanistan-withdrawal-will-china-up-its-role/, (25.06.2012).
[13] Turgut Demirtepe, "Özbekistan İslami Hareketi İçin Yolun Sonu (mu)?", http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1095, (12.12.2011).
[14] Ainur Nogayeva, Orta Asya'da ABD, Rusya ve Çin Stratejik Denge Arayışları, USAK, Ankara, 2011, s.253.
[15] "Özbekistan'dan ŞİÖ Engeli", http://www.dunyabulteni.net/?aType=haber&ArticleID=214087, (25.06.2012).
[16] "Kazak Özbek Sınırında 200 Tır Mahsur Kaldı", http://turkkazak.com/site/?p=24576, (21.06.2012).
