Son günlerde Azerbaycan'ın dış politika gündeminde sürpriz bir gelişme yaşandı. Endonezya Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Michael Tene düzenlediği basın toplantısında Azerbaycan'ın Bağlantısızlar Hareketi üyeliğine kabul edileceğini açıkladı. Bu haber beklenmedik olduğu kadar anlaşılması zor bir haberdir. Azerbaycan Dışişleri Bakanı Elmar Memmedyarov 25-27 Mayıs'ta Bali'de Bağlantısızlar Hareketi (Non Aligned Movement/NAM) toplantısına katılıyor. Üye ülkeler dışişleri bakanları düzeyindeki yapılacak bu toplantıda Azerbaycan ve Fiji örgüt üyeliğine katılacak.
Bağlantısızlar Kimlerdir?
Bağlantısızlık kavramı Bağlantısızlar Hareketinden daha eskidir. Bu kavram ilk kez Hindistan lideri Jawaharal Nehru tarafından ortaya atılmıştır. Sömürge rejimlerinin sona ermesi ve "Soğuk Savaş" döneminin başlaması bu düşüncenin meydana gelmesinde etkin olmuştur. O dönemde SSCB ve Doğu Avrupa ülkelerinden ibaret sosyalist kamp ve ABD'nin başını çektiği kapitalist dünya daha fazla taraftar kazanmak için adeta yarışmaya başlamışlardır. Yeni bağımsızlığını kazanmış eski sömürge yönetimler bu yarışmanın dışında kalmaya çalışmışlardır. 1955 yılı Nisan ayında Endonezya'nın Bandung şehrinde, 29 Asya ve Afrika devletinin katıldığı'Asya-Afrika Konferansı' yapılmıştır.Konferans 'Bandung Konferansı'olarak tarihe geçmiştir. Bu konferansın amacı bağımsızlığa kavuşmuş Afrika ve Asya ülkelerinin ABD ve SSCB hegemonyası karşısında varlıklarını korumaktı. Konferans, hiçbir bloka veya askeri ittifaka bağlı olmamayı öngören 'Bağlantısızlar' (Non-Alignment) akımının ortaya çıkması için önayak olmuştur.[1] Bağlantısızlar akımı 1961'de Yugoslavya lideri B.Tito ve Mısır lideri C.A.Nasır'ın inisiyatifiyle örgütlenmiştir.
Günümüzde örgütün üye sayısı 118'dir. Azerbaycan ve Fiji'nin katılmasıyla bu sayı 120'ye yükselecektir. Teşkilatta Asya (38 devlet), Afrika (53 devlet) ve Latin Amerika'dan (26 devlet) olan ülkeler daha ağırlıktadır. [2] Örgüt sıralarını gittikçe genişletmektedir. Fakat örgüt üyeleri farklı kutuplarda yer almaktadır. Bu ülkeler değişik siyasi rejimlere, dünya bakışına ve gelişim stratejilerine sahiptirler. Bu nedenle Bağlantısızlar Hareketi istikrarlı bir yapıya sahip değildir. Örgütte Avrupa devletlerinden sadece Belarus yer almaktadır.
Neden-Sonuç-Kar-Zarar?
Azerbaycan'ın bu kararının arkasında hangi nedenler vardır?Bu örgüte üyelik Azerbaycan'a hangi avantajları veya dezavantajları sağlayacaktır? Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Elhan Poluhov'a göre Azerbaycan'ın bu kuruma üye olması, herhangi bir askeri-siyasi birliğe gereksinim duymamasından, kendi sorunlarının kendisinin çözebileceğinden ileri gelmektedir. Azerbaycan istediği zaman bu kurumu terk edebilecektir. Azerbaycan'ın bu adımı ayrıca onun saldırgan bir politika izlenmediği anlamına gelecektir.[3] Açıklamadan da görüldüğü gibi bölgede şartlar değişirse, yani herhangi bir askeri ittifaka girme gereksinimi duyulursa Azerbaycan bu kurumdan ayrılabilecektir. Peki, neden o zaman bu kuruma girme gereksinimi doğmuştur? Bu açıklama ülkenin içinde bulunduğu şartlar dikkate alındığında, kabul edilebilir nitelikte değildir.Azerbaycan'ı bu örgüte üye olmaya zorlayan şartlar konusunda değişik ihtimaller bulunmaktadır:
1) Bir iddiaya göre bu adımı atmakla Azerbaycan, son dönemde demokrasi ve insan haklarıyla ilgili Avrupa'nın ve ABD'nin baskılarına karşılık vermiştir.[4] Kuzey Afrika'daki gelişmelerin ardından Azerbaycan'da da hareketlenmeler yaşanmıştır. Mart ayında yapılan gösteriler sırasında bazı muhalif partilerin ve gençlik örgütlerinin mensupları tutuklanmıştır. ABD ve Batılı kuruluşlar Azerbaycan hükümetinin gösteri yapma özgürlüğünü sınırlandırdığına dair açıklamalarda bulunmuş, soruşturma ve yargı sürecini mercek altına almıştır. Azerbaycan hükümeti bundan rahatsızlığını açık şekilde dile getirmiş, iktidar tarafından değişik düzeylerde yapılan açıklamalarda tüm bunlar Azerbaycan'ın içişlerine müdahale olarak değerlendirilmiştir.
2) Azerbaycan Rusya'nın baskısıyla bu adımı atmıştır
Basında yer alan bazı yorumlara göre Bakü'nün bu adımı atmasının nedeni Rusya'dır. Rusya Azerbaycan'ın Batı ve NATO ile ilişkilerinin geliştirilmesinden rahatsızlık duymaktadır ve Azerbaycan bu örgüte girmekle Rusya'nın gönlünü almaya çalışmaktadır. Eğer Azerbaycan'ın bu politikası Rusya'nın baskısından ileri gelmişse bile olumlu sonuç doğuracak bir adım sayılamaz. Hatta Azerbaycan'ın Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü üyeliğine alınması için Rusya'nın baskıları karşısında atılmış olsa bile, bu adımın Rusya'yı tatmin etmeyeceğini vurgulamak gerekir.[5]
Bu örgüte üye olmak Azerbaycan'ın çıkarları açısından herhangi bir olumlu katkı sağlamayacaktır. Bilakis bu kararın birçok olumsuzluklar içerdiğini de söylemek gerekir.Bu karar;
a) Azerbaycan'ın imajını olumsuz etkileyecektir
Söz konusu örgüt üyelerinin üçüncü dünya ülkeleri oldukları, diktatörlüklerle yönetildikleri bir gerçektir. Bu açıdan Bağlantısızlar Hareketi üyeliği olumlu bir imaj doğuramaz.
b) Azerbaycan'ın çıkarları açısından herhangi bir somut katkı sağlamayacaktır
Topraklarının önemli bir bölümü Ermenistan tarafından işgal edilmiş, her zaman savaş başlama tehlikesinin var olduğu bir ortamda Azerbaycan'ın bağlantısız bir ülke olarak tanınması kamuoyunda anlaşılabilir nitelikte değildir. Bu adımın gerek iç politika, gerekse dış politika açısından Azerbaycan'ın çıkarlarına somut bir katkı sağlamayacağı kesindir. Çünkü Azerbaycan toprakları işgal altında bulunan bir ülkedir. Barış yoluyla işgal sorununu sona erdirmek yönündeki çalışmalarda somut bir ilerleme sağlanamamıştır. Her bir işgal sürecinin çözümünde iki yol vardır: barış veya savaş yolu. Azerbaycan Cumhurbaşkanı ve diğer üst düzey yetkililerin "savaşın tek çözüm olabileceğine" ilişkin devamlı dile getirdikleri argümanla bağlantısız kalma politikası bağdaşmamaktadır.
c) Azerbaycan'ın yürürlükteki hukuki belgeleriyle çelişmektedir
Alınan karar Azerbaycan'ın güvenlik ve savunma politikasını belirleyen hukuki belgeleriyle de çelişmektedir. Azerbaycan'ın Ulusal Güvenlik Konseptinde Avrupa-Atlantik kurumlarına entegrasyonu öngörülmüştür. Bölgede Azerbaycan'ın tek müttefiki olan Türkiye'nin de yer aldığı kurumlara entegrasyonu gerekirken tarihsel önemini kaybetmiş amaçlar etrafında örgütlenmek, demokrasiyle yönetilmeyen, yolsuzluk bataklığına saplanmış ve diktatörlükle yönetilen rejimlerin ekseriyetinin yer aldığı bu örgüte üye olmak[6] Azerbaycan açısından riskli ve olumsuz bir adım sayılabilir.
d) Azerbaycan-Türkiye askeri işbirliğini olumsuz etkileyebilir.
Güney Kafkasya'da askeri ve siyasi durumun gittikçe karmaşık hale geldiği ve Azerbaycan'ın tek müttefiki Türkiye ile askeri anlaşmaya gereksinim duyduğu bir zamanda bağlantısız kalmasının gerçek nedeni Ankara tarafından anlaşılmayacaktır.[7] Zaten Türkiye ve Azerbaycan arasında askeri işbirliği konusunda somut adımlar atılmamaktadır. İki ülke arasında stratejik ortaklığın önemli bir ayağını oluşturan askeri işbirliği süreci çok ağır ilerlemektedir. Bu karar sonrasında süreç daha fazla hız kaybedecektir. Her ne kadar Bağlantısızlar Hareketi üyeliği Azerbaycan'ın ikili askeri işbirliği ilişkilerini engellememekteyse de en azından ikili askeri ilişkilerin geliştirilmesi alanında bir biganelik havası oluşturacaktır.
e) NATO ile işbirliğini olumsuz etkileyebilir
Bugün Ermenistan Rusya'nın askeri müttefikidir. Ayrıca Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü üyesidir. Bunun yanı sıra NATO ile işbirliğini sürdürmektedir. 2000 yılından sonra Ermenistan'ın NATO'yla ilişkilerinde bir yakınlaşma süreci söz konusudur. Bu dönemde Ermenistan yönetimi çok vektörlü dış ilişkilere dayalıcomplementarismpolitikasını uygulamaya koymuştur. Bu politika gereği Ermenistanve NATO arasında Bireysel Partnerlik Eylem Planı Aralık 2005'te imzalanmıştır.Ermenistan yönetimine göre bir taraftan Rusya ve KGAÖ ile ilişkilerin geliştirilmesi, diğer taraftan NATO ile işbirliği Ermenistan'ın ulusal çıkarlarına uymaktadır. Yani Ermenistan'ın NATO ve KGAÖ ile ilgili tutumu çatışmacı değil, tamamlayıcı bir politikadır.Bu anlamda NATO-Ermenistan işbirliği Ermenistan'ın ulusal çıkarlarına uygun gelen, jeopolitik durumu rasyonel şekilde değerlendiren bir denge politikası olarak görülmektedir.[8] Bu durum karşısında Azerbaycan'ın "bağlantısız kalma" politikası Ermenistan'la kıyaslandığı zaman bir dezavantaja dönüşmektedir. Bazı yorumculara göre Azerbaycan'ın bu örgüte üye olması NATO'ya ve diğer örgütlere üye olması yönünde engel değildir. Azerbaycan bu normlara uymayabilir. Fakat en azından Azerbaycan'ın bu kararı NATO'ya üye olmak istememesi mesajıdır. Bu mesajın Rusya'ya veya NATO'nun kendisine verilmesinin o kadar da önemi yoktur.
Azerbaycan gelişim istikametini belirlemiş bir ülkedir. Azerbaycan'ın güvenlik ve dış politikası yasal belgelerde yer almaktadır. Topraklarının yüzde yirmisi işgal altında bulunan, her an savaşa başlama riskiyle karşı karşıya kalan bir devlet için askeri ittifak arayışları kaçınılmazdır. Bu adımı atan Azerbaycan hükümeti ya doğrudan ya da dolaylı olarak kamuoyuna tatmin edici bir açıklamada bulunmak zorundadır.
[1] Türkiye-Bağlantısızlar Hareketi İlişkileri, http://www.haber10.com/makale/16364/
[2] NAM'da 16 ülke gözlemci üye statüsündedir: Azerbaycan, Ermenistan, Bosna-Hersek, Brazelya, Kazakistan, Kırgızistan, Çin, Kosta-Rico, Meksika, Paraguay, Salvador, Sırbistan, Karadağ, Tacikistan, Ukrayna, Uruguay ve Hırvatıstn.
[3] МИД Азербайджана: Баку не ставит перед собой задачи вступления в НАТО
http://www.regnum.ru/news/fd-abroad/1406360.html
[4] Qoşulmayanlara qoşularaq..., http://contact.az/topics_az.asp?id=5250&pb=3&vr=az&yr=2011&mdn=1201118 May 2011.
[5] Участие в «Движении неприсоединения» ничего не даст Азербайджану – Вафа Гулузаде, http://www.novosti.az/international/20110520/296017552.html
[6] Bəkir Nərimanoğlu, Əlvida, NATO?!. Azərbaycan gələn həftə Neytrallar Hərəkatına qoşulacaq, http://www.ekspress.az/2011/05/20/get=40463
[7] Elxan Şahinoğlu, Azərbaycan neytral olmağa hazırlaşır
http://www.azadliq.org/content/article/24179782.html
[8] НораГеворкян,ПолитикаНАТО в регионе Южного Кавказа,http://ap.rau.am/?page=statja&st_id=53
