Sovyetler Birliğinin dağılmasının hemen ardından Ermenistan yönetimi Kafkasya'daki Rus askeri kuvvetlerini barındırmak ve bunu Azerbaycan'a karşı işgal sürecinde kullanmak politikasını izlemiştir. 1992 yılında BDT sınırlarının ortak savunmasına ilişkin Ermenistan-Rusya Anlaşması imzalanmıştır.16 Mart 1995 yılında Rusya'nın Gümrü askeri üssüyle ilgili 25 yıllık süreyi öngören anlaşma imzalanmıştır.1997 yılında Rusya ve Ermenistan arasında imzalanmış "Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Anlaşması"na göre Ermenistan Rusya'nın stratejik partneri olarak belirlenmiştir.[1] Aralık 2005'de Rusya ve Ermenistan arasında birçok anlaşma yapılmıştır. Bu anlaşmalarda Rusya'nın Ermenistan'daki üssünün genişletilmesi öngörülmüştür. Bundan sonra Ermenistan yönetimi 102. üs için arazi ve taşınmaz ayırmıştır.
Bugün yine Moskova İrevan'la askeri işbirliğini geliştirerek Ermenistan'daki askeri üssüyle ilgili anlaşmaya değişiklikler yapmaya hazırlanıyor. Değişikliklerin öngören protokol taslağı artık hazırdır ve onaylanması için bekletilmektedir. Tasarıya göre "Ermenistan'daki Rus askeri üssü Rusya'nın çıkarlarını savunmanın yanı sıra Ermenistan'ın güvenliğini de korur ve bu amaçla Ermenistan Silahlı Kuvvetleriyle birlikte hareket eder. "Bu amaca ulaşmak için Rusya Federasyonu Ermenistan'ı muasır ve gelişmiş silahlarla ve "özel" askeri donanımlarla teçhiz edecektir.
Protokol taslağına göre bu anlaşma 49 yıl müddetine imzalanacak. Bu müddetten sonra taraflardan her hangi birisi anlaşma süresinin bitmesine 6 ay kala yeni bir tutum sergilenmezse sözleşmenin süresi kendiliğinden 5 yıl daha uzayacaktır.[2]
Ermeni strateji uzmanlarından Aleksandr İskandaryan'a göre, yeni anlaşmayla Ermenistan'ın savunma alanında Rusya'nın rolü daha da artacaktır. İskandaryan'a göre Rusya'nın verdiği askeri güvenceler ne NATO, ne İran ne de diğer güçler tarafından sağlanabilmektedir. Bazı araştırmacılar ise bu anlaşmanın Ermenistan'ın ulusal egemenlik haklarına karşı yöneldiğini iddia etmekteler.
Üssün Kapasitesi
İrevan'ın 120 km'indeki Gümrü'de[3] yerleşik 102. askeri üs 1 Eylül 1994'de yapılanmıştır. Burası Güney Kafkasya 7. Orduya bağlı 127. tümenin bünyesinde oluşturulmuştur. Tümen Ermenistan'a 1953 yılında konuşlandırılmıştır.
Ermenistan'daki Rus askeri birliklerinin görevi Rusya'nın güney cephesini korumak ve bir KGAÖ üyesi olan Ermenistan'ın savunmasını sağlamaktır. 102. Üssün bünyesinde aşağıdakiler yer almaktadır:
a) 3 motorize alay. Bunlar Erivan'daki 123. alay, ve Gümrü'deki 124 ve 128. alaylardır.
b) Bir topçu alayı (922 sayılı, Gümrü'de).
c) Bir hava savunma alayı (998 sayılı, Gümrü'de)
d) Tank taburu (116 sayılı)
e) Keşif taburu (772 sayılı)
Bunların dışında birliklerin bünyesinde savaş hazırlığı birlikleri de vardır. Tank savar division, 3624 sayılı hava üssü on sekiz MiG-29 bulunmaktadır. 102 No'lu üssün bünyesinde üç eğitim merkezi bulunmaktadır. Birincisi İrevan'ın 25-30 km'liğindeki Nübaşaran, ikincisi Gümrü'den 15-17 km mesafedeki Kamhud, üçüncüsü ise Artik'ten 15-109 km mesafedeki Alagöz poligonları.
Kurumsal olarak 102. üste Rusya ve Ermenistan'ın Silahlı Kuvvetlerinin Birleşik Ordu Qrupları yer almaktadır. Birleşik kuvvetlerin başında Ermeni Savunma Bakan yardımcı duruyor. Birleşik Ordu Qrupları iki alt gruba ayrılır. Bunlardan birisinin başında Rus komutan (102. Üs komutanı), diğerinde Ermeni komutan (Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin 5. Kolordu komutanı) duruyor. Ayrıca bu birimde FSB Sınır Muhafız Birliği dahildir.[4] 30 Eylül 1992 yılında Ermenistan ve Rusya arasında imzalanmış anlaşma gereği (Rusya'nın Ermenistan'daki sınır muhafıza ordusunun statüsüne dair) Rus askerleri Ermenistan'ın İran'la (45 km) ve Türkiye ile (345 km) sınırını koruma yükümlülüğü altındadır. [5]
Rusya Türkiye'yi Sıvazlıyor, Azerbaycan'a Aba Altından Sopa Gösteriyor
Bu anlaşma imzalanırsa Rusya Kafkasya'daki konumunu bir daha pekiştirecektir. En önemlisi ise bunun için askeri tehdit yoluna başvurmuş olacaktır. Bu anlaşma Rusya'nın Ermenistan-Azerbaycan çatışmasında fiilen ve alenen Ermenistan'ın yanında yer alacağını ortaya koymaktadır. Kısacası bir Ermenistan-Azerbaycan çatışmasında İrevan yönetimi Rus ordularını bu çatışmada rahatça kullanabilecektir. Peki, böyle bir anlaşmanın imzalanması hangi sonuçları doğurabilecektir.
1) Azerbaycan son dönemde sorunun barışçıl yoldan çözülmeyeceği takdirde savaş yolunun tek seçenek olacağına dair açıklamalar yapmaktadır. Ermenistan tarafı Azerbaycan'ın bu açıklamalarını sözde dikkate almazken, aslında böyle bir durumun kendisi açısından ne kadar büyük tehlike azrettiğinin farkındadır. Ekonomisi dibe vurmuş, ordusundaki disiplin sorunlarının gittikçe derinleşen bir Ermenistan'ı bu açıklamalar çok rahatsız etmektedir. Bu anlaşmanın imzalanması Ermenistan'a rahat bir nefes aldıracaktır.
2) Muhtemel bir Ermenistan-Azerbaycan çatışmasında Rusya'nın açık askeri müdahale yapmak isterken Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütünü kullanmayı deneyecektir. Fakat KGAÖ'den Azerbaycan'a karşı savaş operasyonu düzenlenmesine dair karar çıkması imkansızdır. Örgüt üyelerinden Kırgızistan, Kazakistan'ın yanı sıra Belarus'un kendisi de böyle bir karara imza atmayacaktır. Azerbaycan ve diğer bir KGAÖ üyesi Belarus yönetimi arasındaki ilişkiler son dönemde daha da ilerlemektedir. Moskova yönetiminin köşeye sıkıştırdığı Lukaşenko Gazprom'a olan borçlarını ödemek için Azerbaycan'dan 200 milyon dolarlık kredi desteği destek almıştır. Ayrıca KGAÖ Rusya'nın doğrudan taraf olduğu 2008 Ağustos Gürcistan-Rusya savaşında bile kullanılamamıştır. O yüzden Rusya iki taraflı bir anlaşmayla istenilen zaman bölgeye müdahale imkanına sahip olacaktır.
3) Bu anlaşmanın imzalanması İrevan'ın elinin bir hayli kuvvetlendirecektir. Minsk Grubu eşbaşkanlarından olan Rusya'nın bu kadar açık bir şekilde Ermenistan'ı savunması sorunun barışçıl yollarla çözümü ilkesiyle bağdaşmamaktadır.
4) . Bugünlerde basında geçen bir habere göre Azerbaycan Savunma Bakanlığı ve Rusya'nın "Rosoboroneksport" arasında iki divizon S-300 alımına ilişkin anlaşma imzalanmıştır. Bu haber Moskova tarafından yalanlanırken Bakü'den "Azerbaycan kendi ordusunu güçlendirme faaliyetlerini hızlandırarak devam ettirmektedir" açıklaması gelmiştir. Azerbaycan bu silahları alsa bile yeni anlaşmayla S-300'lerin yer aldığı 102. üssü yönetmek vesilesiyle Ermenistan bu silahları bedava edinecektir.[6] Bu Rusya'nın Ermenistan'a ilk ve son yardımı değildir. Yeltsin döneminde Rusya Ermenistan'a 1 milyar dolarlık silah hibe etti. Daha sonra Gürcistan'daki ordular çıkarılırken yaklaşık 800 milyon dolarlık silahı yine Ermenistan'a hibe etti. Bu gün ise Rusya Ermenistan'a sadece silah desteği değil askeri gücünü kullanma yetkisi de tanımaktadır. Rusların bölgede dağıtıcı ve işgalci rol oynadıklarına dair elde yeteri kadar kanıt vardır.[7] Yeni protokolün imzalanması yine Ermenistan'ın eliyle Rusya'nın dağıtıcı ve işgalci rolünü güçlendirecektir.
5) Rusya Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki barış sürecinde tam söz sahibi olmak istiyor. Azerbaycan'ın büyük risk alarak kabul ettiği yenilenmiş Madrid ilkelerine bile onay vermeyen Ermenistan Medvedev'in eylül ayında bölgeye yapacağı ziyarette müzakerelerde yeni şartlar ileri sürmek istiyor. Protokol imzalanırsa Ermenistan'ın Azerbaycan üzerinde baskı kurma şansı daha da artacaktır.
Bu anlaşmanın Türkiye açısından sakıncaları olmasına rağmen henüz hiçbir şekilde gündeme getirilmemiştir. İlginç olan Türk hariciyesinin son dönemde Rusya'nın bölgesel politikasını doğru okuyamamasıdır. Son dönemde "tarihi anlaşmalar imzalandı" diye tantana yapan kesimlerin bu anlaşmaların Türkiye'nin ulusal çıkarları açısından ne getirip götürdüğünün analizi yapılmamaktadır. Moskova Ankara'yı dostluk teraneleri altında uyuturken bölgesel politikalarıyla Türkiye'nin çıkarlarını zedelemektedir. Rusya bir taraftan Türkiye ile ilişkileri "yüksek düzeyde" tutmaya çalışırken diğer taraftan Türkiye'nin Kafkasya'daki rolünü gittikçe sınırlamaktadır. İran'la yapılan "takas" anlaşması sonrası RF'nin İran'a karşı uygulanacak ambargolara yeşil ışık yakması da tesadüf değildir. Rusya bugün kontrolsüz bir şekilde Karadeniz üssün silahlandırarak, Ermenistan'ı silahlandırarak Türkiye sınırında tehdit odakları oluşturmaktadır. Rusya'nın Ermenistan'la olan "özel ilişkilerinin" karşılığında bugüne dek Azerbaycan ve Türkiye arasında askeri işbirliğinin gündeme getirilmemesi yadsınacak bir durum değildir. Bu dengesizlik Türkiye'nin Kafkaslardan sıkıştırılarak çıkarılmasına endekslenmiştir. Oysa Gürcistan-Azerbaycan ve Türkiye arasındaki sağlam işbirliğinin değişen koşullar altında yeni ve niteliksel aşamaya geçmesi gerekmektedir. Türkiye'nin menfaatlerini Afrika'nın göbeğinde arayan, "statükoyu değişmek" adına Ermeni açılımı macerasına atılan bakış açısı Türkiye'nin kazanımlarını ve kayıplarının muhasebesini doğru yapmamaktadır. Unutulmamalı ki Türkiye'nin Kafkaslara yönelik bir askeri işbirliği bölgeyi koruma altına almak olarak düşünülmemelidir. Bu işbirliği zarureti Türkiye'nin kendi güvenliği ve bölgesel güç olmasından ileri gelmektedir.
[1] Ali Asker, Ermenistan'ın "Türkiye Açılımı" 2005'te Başlatıldı ve Bugün De Devam Etmektedir, http://21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=4910&kat=18
[2]Российская военная база будет обеспечивать безопасность Армении, http://www.gazeta.ru/news/lastnews/2010/07/30/n_1527439.shtml, 30.07.2010, Rusiya bazası Ermənistanın "təhlükəsizliyini təmin edəcək", http://www.bbc.co.uk/azeri/news/story/2010/08/100802_russia_armenia.shtml
[3] 1991 yılına dek Leninakan adlandırılmıştır.
[4] Военные базы РФ за границей. Справки\ http://www.rian.ru/spravka/20100215/209344182.html, http://oragir.info/index.php?lang=rus&mode=view&id=7
[5] 102-я российская база гарант Армении, но…, http://www.ksam.org/index.php?mtype=news1&mid=2860, 07-05-2010
[6] Посол РФ в Азербайджане не стал опровергать сообщение о закупке Азербайджаном комплексов С-300, http://www.regnum.ru/news/polit/1310078.html#ixzz0vrXgVwO9
[7] Politoloq: «Rusiya aşkar şəkildə təcavüzkar niyyətlərini ortaya qoymağa və artıq açıq kartlarla oynamağa başlayıb», Politoloq Qabil Hüseynlinin Milli.Az xəbər portalına müsahibəsi, http://milli.az/news/politics/18047.html
