Şanghay İşbirliği Örgütü’nün dönem başkanı olan Kazakistan’ın başkenti Astana’da 3-4 Temmuz tarihlerinde dönem başkanlığı zirvesi gerçekleştirilmiştir. Şanghay İşbirliği Örgütü, 2001 yılında Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan tarafından kurulmuştur. Uzun bir dönem örgütün faaliyetleri sınırlı kalmıştır. Çin’in Bir Kuşak Bir Yol projesiyle aktif bir dış siyaset izlemeye başlamasıyla birlikte örgütün de genişlemeye başladığı görülmüş, 2017 yılında Astana zirvesinde Hindistan ve Pakistan da bu ekonomik yapıya dahil olmuştur. 2023 yılında Çin’in Orta Kuşak projesi için önemli rotalardan birisi olan İran ile çeşitli yatırım anlaşmaları imzalamasıyla eş zamanlı olarak İran da bu örgütün üyesi olmuştur[1]. Astana’da yapılan son zirvede ise örgüte Belarus da üye olmuştur[2].
İlk başta pasif bir ticaret birliği olarak doğan ŞİÖ, özellikle Çin’in aktif dış siyasetinin etkisiyle politik bir hüviyete bürünme yolunda ilerlemektedir. Özellikle Ukrayna Savaşı’nın başlamasından sonra Rusya’nun NATO ve Batı karşısında alternatif bir blok arayışı ŞİÖ yapısının değişmesine destek vermesini sağlamıştır. Ancak halihazırda ŞİÖ üyesi Hindistan, Pakistan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan’ın, bu örgütün siyasi ve askeri bir yapıya dönüşmesine mesafeli duruyor olması Çin’in ve Rusya’nın arzularını dizginlemektedir. Bahse konu ülkeler, bir bloktan yana olmaktan ziyade Soğuk Savaş Dönemi’ndeki Bağlantısızlar Hareketi benzeri bir tutum sergilemektedir. Bu ülkelerin Batı ülkeleri ile yoğun ticari ilişkilerinin olması, Tacikistan ile Kırgızistan’ın sınır sorunları, Hindistan ile Çin’in ve Hindistan ile Pakistan’ın sınır sorunları şu aşamada çözülebilecek durumda değildir.
Bu sebeplerden ötürü örgütün üyesi ülkeler birbirlerine temkinli bir gözle bakmakta ve ihtiyatlı bir politika izlemektedir. Son yıllarda Çin ve Rusya’nın, örgütün ekonomik bir yapıdan siyasi bir yapıya dönüşmesi için çaba sergilediği görülmektedir. Bu açıdan 2024 Astana zirvesi önemlidir. Zirve’deki demeçler ve siyasi-ekonomik anlaşmalar detaylı bir şekilde ele alınacaktır.
Şanghay İşbirliği Örgütü’nün toplantısı için Astana’ya gelen Çin Devlet Başkanı Xi Jinping, 2 Temmuz 2024 tarihinde katıldığı Kazinform’da önemli demeçler vermiştir. Jinping, Kazakistan’ın toprak bütünlüğünün ve egemenliğinin Çin tarafından desteklendiği ve korunduğu ifade edilmiştir[3]. Bu durum 2022 yılında yapılan ŞİÖ zirvesi öncesinde de Jinping tarafından söylenmişti. Bu demeç Ukrayna ile Rusya arasında çıkan savaştan birkaç ay sonra dile getirilmişti. Jinping’in bu demecinin Kremlin’de rahatsızlık yarattığı yolunda görüşlerin ortaya konulmasına sebep olmuştu. Halihazırda devam eden Ukrayna Savaşı ve Rus Meclisi’nde yer alan radikal eğilimli olan siyasi partilerin ve milletvekillerinin, “Kazakistan’ın topraklarının fazla büyük olduğu, Rusya sınırındaki yerlerin aslında Rusya toprağı olduğu” şeklindeki imalı söylemleri göz önüne alındığında Xi Jinping’in politik mesajının Rusya’ya dönük olduğu anlaşılmaktadır. Rusya ile Çin arasında Kazakistan’da ekonomik ve politik çıkar çatışmalarının örtülü bir şekilde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Çin’in Kazakistan’da artan ekonomik gücü[4], Rusya’ya karşı bölgede bir otorite oluşturmasını sağlamaktadır.
Zirve’de Kazakistan, Moğolistan, Türkmenistan ve Hindistan ile ikili görüşmeler gerçekleştirmiştir. Bu görüşmeler daha çok ekonomik temellidir. Moğolistan ile yapılan görüşmede iki ülke arasındaki ulaşımın ve ticaretin geliştirilmesine yönelik temenniler dile getirilmiştir[5]. Türkmenistan ile yapılan görüşmelerde de ekonomik hususlar vurgulanmıştır[6]. Hindistan ile yapılan görüşmelerde enerji ve turizm alanlarındaki ilişkiler ele alınmıştır[7]. Kazakistan’ın zirvede iş birliği görüşmeleri yaptığı ülkeler içerisinde İran da yer almaktadır. İran ile su kullanımı ve hidrolik yapı inşa projeleri üzerinde görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Kazak tarımsal sulamasının kapasite arttırımı için İranlı inşaat şirketlerinin katılımıyla hidrolik tesis projelerinin geliştirilmesi hususu üzerine mutabakat sağlanmıştır[8].
Çin Dışişleri Bakanlığı basına verdiği bildirgede Pekin yönetiminin ŞİÖ üyesi ülke sayısının artmasında ve ŞİÖ’ne olan ilginin artmasından memnun olduklarını ifade etmektedir. Örgütün ilerleyen yıllarda üye sayısının artacağına yönelik beklentileri dile getirmişlerdir[9]. Astana zirvesinde basına demeç veren Rus Devlet Başkanı Putin, örgüte üye ülkeler arasında yerel para birimleri ile ticaretin yapılmasının önemini vurgulamış, ayrıca Batı’nın uyguladığı yaptırımların ŞİÖ iş birliği sayesinde etkisiz kaldığını ifade etmiştir[10]. Zirvede ayrıca Putin, NATO karşısında güvenlik ve kalkınma temelli bir iş birliğinin kurulması gerektiğini ifade etmiştir[11]. Bu noktada en yüksek tonlu açıklamayı Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’in yaptığı görülmektedir. Jinping, Soğuk Savaş dönemine atıfta bulunarak ŞİÖ ülkelerinin “müdahale ve bölünme” gibi dış etkenlere karşı “birliği pekiştirmeli ve dış müdahalelere ortaklaşa karşı çıkmalıdır” ifadesini sarf etmiştir[12].
Çin ve Rusya’nın Batı dünyası ile girdiği ekonomik ve siyasi rekabette Şanghay İşbirliği Örgütünü siyasi ve askeri bir yapıya büründürme ihtiyacı devlet başkanlarının söylemlerinde ortaya konulmaktadır. Kısa vadede iki ülke de bu doğrultuda örgütün üyesi ülkeleri ikna etmek için çaba sarf edeceği görülmektedir. Ancak önceki satırlarda değindiğimiz üzere üye ülkelerin önemli bir kısmı örgütün siyasi ve askeri bir yapıya dönüşmesine halihazırda karşı durmaktadır.
Fotoğraf için kaynak: Sputnik Türkiye (https://anlatilaninotesi.com.tr/20240704/astanada-sio-zirvesi-basladi-belarus-orgutun-10-uyesi-oldu-1085507381.html#pv=g%3D1085507381% 2Fp%3D1085506722)
[1] https://astanatimes.com/2024/07/sco-astana-summit-a-new-era-for-cooperation-and-expansion/ Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[2] https://astanatimes.com/2024/07/sco-summit-adopts-astana-declaration-reaches-strategic-agreements/ Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[3] https://astanatimes.com/2024/07/chinas-xi-outlines-vision-for-strengthening-china-kazakhstan-partnership-ahead-of-sco-summit/ Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[4] https://astanatimes.com/2024/07/xi-jinping-china-will-always-be-reliable-support-for-kazakhstan/ Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[5] https://egemen.kz/article/367914-monhgholiya-prezidenti-qazaqstandaghy-reformalardy-dgoghary-baghalady Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[6] https://egemen.kz/article/367915-memleket-basshysy-turikmenstan-khalk-maslakhatynynh-toraghasymen-kezdesti Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[7] https://astanatimes.com/2024/07/kazakhstan-explores-cooperation-prospects-with-mongolia-turkmenistan-india/ Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[8] https://astanatimes.com/2024/07/kazakhstan-sets-to-implement-ambitious-projects-with-china-iran/ Erişim Tarihi: 6.7.2024.
[9] https://sputnik.kz/20240705/qytay-shyu-ga-elderdin-koptep-qosyluyn-quptaydy--syrtqy-ister-ministrligi-45492332.html Erişim Tarihi: 7.7.2024.
[10] https://www.bbc.com/news/world-asia-india-66094385 Erişim Tarihi: 7.7.2024.
[11] https://www.reuters.com/world/xi-putin-set-out-ambitions-eurasian-security-club-2024-07-04/ Erişim Tarihi: 7.7.2024.
[12] https://www.reuters.com/world/xi-putin-set-out-ambitions-eurasian-security-club-2024-07-04/ Erişim Tarihi: 7.7.2024.
