. İran ve Suriye ekseni, ABD ve İsrail'in Orta Doğu'daki hegemonyasına karşı koyma, bölgedeki konumlarını güçlendirmek, bir milis kuvvetler ağı yaratmak ve muhaliflerin planlarını boşa çıkarmak için siyasi araçlarını ve askeri kaynaklarını paylaşmaktadır. Dolayısıyla Suriye'de hükümet karşıtı gösteriler başladığında İran, Suriye ile "stratejik" ilişkilerine dayanarak Esad rejimine en büyük desteği veren ülke olmuştur. Arap Baharı'nın etkili olduğu birçok Arap ülkesindeki değişimlerin İran İslam Devrimi'nden etkilendiğini savunan[1] Tahran, Suriye'deki gelişmeleri uluslararası bir komplo olarak yorumlamıştır.[2]Zira Tahran ve Şam "ittifakının bozulması ya da Esad'ın devrilmesi durumunda İran sadece bölgedeki en önemli müttefikini kaybetmeyecek, aynı zamanda dış politika ve savunma stratejisinde kritik öneme sahip Hizbullah ile bağlantısı noktasından mahrum kalacaktır."[3]
Hizbullah'ın Lübnan-İsrail sınırındaki askeri varlığı İran için vazgeçilmez bir köprübaşıdır. Olası bir sıcak çatışma durumunda Hizbullah'ın İsrail'e dönük saldırıları da Tahran'ın cephe stratejisinin ana noktasını oluşturmaktadır. Bu anlamda Beşar Esad'ın devrilmesi, Hizbullah'ın yaşam damarının kesilmesi anlamına gelmektedir.[4] Dolayısıyla Suriye'de rejimin değişmesi ile İran, ağır kayıplar verebilir. Esad rejiminin devrilmesi, İran'ın Arap bölgesindeki etkisinin Filistin'den başlayarak, Lübnan, Irak ve Körfez bölgelerinden geri çekilmesi anlamına gelebilir. Söz konusu geri geçiliş, İran'a yönelik muhtemel askeri tehlikenin artması anlamına da gelecektir. Tahran'ın Filistin-Lübnan ekseninden koparılması İran dış politikasının manevra sahalarını sınırlandıracaktır.
İran-Türkiye İlişkilerinde Sorunun Yeni Adı: Suriye
Esad rejiminin devrilmesi ve İran'ın çevrelenmesi için Suriye'ye uluslararası müdahale de dâhil olmak üzere birçok seçeneği tartışan ABD-AB bloğu, Esad'ı, BM özel temsilcisi Kofi Annan'ın sunduğu barış planıyla aşamalı olarak ekarte etmeyi planlamaktadır. Annan Barış Planı, Suriye'nin siyasal değişimi için tasarlanan geçiş sürecinin Esad yönetimdeyken gerçekleşmesini sağlamak üzere atılmış ilk adım olarak yorumlanabilir. Siyasal reformların gerçekleşmesi durumunda Sünnilerin, Baas Partisi dışında da siyasal aktör olarak yer bulabilecekleri yeni siyasal konjonktür doğabilir. Bu durum, Suriye'de İhvan-ı Müslim'in hareket sahasını genişletirken, İran'ın Suriye'deki siyasal etkinliğini kısıtlayacak siyasal bir pozisyonu da beraberinde getirecektir. Gölge CIA olarak bilinen ve ABD'nin önemli düşünce kuruluşlarından Stratfor tarafından 24 Haziran 2011'de yayınlanan "Problems with Turkey's Options for Syria" başlıklı analizde Suriye Olayları henüz altıncı ayında iken bu konuyu gündeme getirmiştir. Stratfor'un analizinde, Suriye'de Sünni aktörlerin de siyasal yaşamda daha aktif yer bulması gerektiği ve bu durumun Türkiye tarafından desteklenerek Şam'ın Ankara'ya angaje edilebileceğine dikkat çekilmiştir. Bu duruma bağlı olarak da Türkiye topraklarının Suriyeli muhalifler için siyasi konaklama yeri olduğunun altını çizmiştir.[5]
Tahran, BM'nin Suriye Bildirisi'nin hemen ardından İran İslam Cumhuriyeti'nin Suriye'deki mevcut sorunun siyasi yollarla, her türlü acelecilikten ve müdahalecilikten uzak bir şekilde çözülmesi gerektiğini vurgulamış ve Esad'ın uyguladığı reformların yanında olduğunu açıkça göstermiştir.[6] İran, Esad rejimini tecrit etmeye yönelik her türlü hamleye kuşkuyla yaklaşarak bu durumdan duyduğu politik rahatsızlığı en yüksek perdeden seslendirmiştir. Ahmedinejad'ın Suriye Dışişleri Bakan Yardımcısı Faysal Mikdat'ı kabulünde ABD'nin bölge politikalarını sert bir dille eleştirerek; Suriye, Lübnan ve İran'ın mukavemet hattına darbe vurmaya çalıştığını iddia etmesi[7], Tahran'ın Esad rejimini her türlü durumda destekleyeceğini açıkça ortaya koymuştur.
Başbakan Erdoğan'ın 29.03.2012'de gerçekleştirdiği Tahran gezisi sırasında İranlı yetkililerin Türkiye'nin Suriye politikasından rahatsız olduğunu ve bunu farklı yöntemlerle yansıttıklarını ifade etmek mümkündür. Erdoğan, İran ziyaretinin ilk gününde Cumhurbaşkanı Ahmedinejat değil, Cumhurbaşkanı Yardımcısı Muhammed Rıza Rahimi ile bir araya gelmiştir. Ahmedinecad'ın hastalığı nedeniyle Erdoğan ile olan randevusunu bir gün ertelediği söylenmesine rağmen, Ahmedinecad aynı akşam Türkmenistan Başbakan Yardımcısı ile görüşmüştür. İki ülke arasındaki resmi temaslarda politik sisteminin zirvesinde bulunan dini lider Hameney, Ankara'nın siyasi beklentilerinin tersine "Suriye'de dış müdahaleye karşı olduklarını ve Esad'a verdikleri desteğin mutlak ve güçlü bir şekilde devam edeceğini'' açıkça ifade etmiştir.[8] Türkiye'nin Suriye politikasına yönelik en sert açıklama ise İran Parlamentosu Savunma ve Dışişleri Komisyonu Başkanı Brujerdi tarafından dile getirilmiş, komisyonu başkanı, Türkiye'yi ABD işbirlikçisi olarak nitelendirerek Suriye'nin iç işlerine müdahale etmekle suçlamıştır. [9]
İran Kuşatmayı Nasıl Yaracak?
Esad'a bağlı güçler, muhaliflerin önemli bölümünü etkisiz hale getirip çoğu bölgeyi tekrar kontrol altına almış olsa da Şam yönetimi iç isyanlar ve yaptırımların etkilerini kırmak için Tahran'la ilişkilerini derinleştirmektedir.İran, Şam yönetiminin nefes alması için ticari ve siyasi alanda ikili ilişkileri derinleştirmektedir. Bu duruma paralel olarak "İranlı diplomatlar, Iraklı ve Kürt yetkililerle bir araya gelerek, Irak hava sahasının kullanımı, kara ve demir yolu imkânlarının oluşturulması için diplomatik görüşmeleri yürütmeye devam etmektedir."[10]
İran yönetiminin, Irak hava sahasını kullanarakŞam yönetimine olan siyasi desteğini artırması şüphesiz ki Beyaz Saray yönetiminde rahatsızlık uyandırmıştır. ABDDışişleri Bakanlığı SözcüsüVictoria Nuland, kargo uçuşlarından kaygı duyduklarını ve Suriye'ye Irak üzerinden silah taşındığını iddia ederken, Irak Başbakanı Maliki ise İran uçaklarının insani yardım taşıdığını savunmuştur.[11] Washington yönetiminin bu konudaki iddialarının gerçeğe yakın olması ihtimali ise oldukça yüksektir. Suriye ve İran arasındaki askeri işbirliğinin geçmişi ABD'nin kaygılanmasına sebep olacak kadar eskilere dayanmaktadır. Hatırlanacak olursa Suriye-İran ittifakı, Lübnan İç Savaşı'ndaHizbullah'ı kullanarak, Kasım 1982'de Tyre'deki İsrail askeri merkezlerini, Nisan 1983'de Beyrut'taki ABD Elçiliği'ni, Ekim 1983'de çokuluslu güce bağlı ABD Deniz Kuvvetleri ile Fransız birliklerini hedef alan çok sayıda bombalama eylemine imza atmıştır.[12]
Tahran ve Şam arasında dikkat çeken önemli gelişmelerden bir diğeri ise iki ülke arasında imzalanan serbest ticaret anlaşmasıdır.25.01.2012'de yayınlanan kararnameyle yürürlüğe giren anlaşma,[13] Suriye'de üretilip İran'da üretilmeyen tarım mamullerinin İran'a, İran'da üretilip Suriye'de üretilmeyen sanayi mamullerinin de Suriye'ye satılmasını hedeflemektedir. İki ülke arasında tarım ürünlerinin değişimini öngören anlaşma, ekonomik baskı altına alınan Suriye'yi kısmen rahatlatmayı hedeflerken Şam yönetimini İran'a daha da bağımlı hale getirmektedir.
Arap dünyasından kaynaklanan iddialara göre İran'ın, BM Güvenlik Konseyi'ndeki Suriye oylamasında "veto" silahını kullanması karşılığında Çin'e "petrol rüşveti" teklif ettiği ileri sürülmüş. Bu duruma paralel olarak İran'ın, Çin'e, piyasadan daha düşük fiyatla petrol satma sözü verdiği iddia edilmiştir.[14] Tahran'ın Esad rejimine olan desteğinin, sadece diplomatik bir dizi adımdan ibaret olmadığı ve İran Devrim Muhafızlarının, Suriye'deki bazı isyanların bastırılmasında önemli görevler üstlendiği iddiaları da İsrailli istihbarat kaynaklarınca gündeme getirilmiştir.[15]
Sonuç
Arap Baharı'nın etkileri Libya'yı bölünmeye doğru sürüklerken, Suriye'ye yönelik askeri müdahaleye zemin oluşturabilecek şartların olgunlaşmasını sağlamaktadır. Bu duruma karşılık İran, Suriye'ye yönelik askeri bir müdahaleyi kendisi için tehdit olarak algılamaktadır. Suriye'de olası bir rejim değişikliği halinde İran'ın Lübnan ve Filistin'le olan bağlantısı ortadan kalkacaktır. Orta Doğu'da İsrail'e karşı koz olarak kullandığı argümanları yitirmesi İran'ın mevzi kaybetmesine neden olacaktır. Bu durumda açık hedef haline gelmek istemeyen Tahran, Esad rejimini sonuna kadar destekleyecektir.
İran, Esad yönetiminin iktidarda kalması için askeri ve ekonomik manevra sahaları açmakta, Suriye'ye yönelik tecrit politikalarının karşısında şiddetle direnmektedir. İki ülke ilişkilerinde yaşanabilecek muhtemel bir değişimin, bölgenin güvenlik sisteminde ve siyasi geleceğinde önemli etkileri olacaktır. İran, bölgesel etkinliğini kaybetmemek ve Suriye'nin Türkiye'ye angaje olmasını engellemek için sert mesajlar vermektedir. Bu bağlamda Suriye Krizi, Türkiye ve İran arasında füze kalkanının ardından yeni bir ayrılığın politik işareti olarak görülmektedir.
[1] Siyonizm bir kanser hücresidir, Fars Haber Ajansı, 05.02.2012, http://turkish.farsnews.com/newstext.aspx?nn=9010173715
[2] Ali Bigdeli, "Iran's Irreversible Path in Syria," Iran Diplomacy, 9 Ağustos 2011, http://www.payvand.com/news/11/aug/1082.html
[3] Bayram Sinkaya, İran-Suriye İlişikileri ve Suriye'deki Halk İsyanı, Ortadoğu Analiz, s. 43-44
[4]Ardan Zentürk, İran katliama katıldı!.., Star, 26.03.2012, Çevrimiçi: http://www.stargazete.com/yazar/ardan-zenturk/iran-katliama-katildi-haber-437483.htm
[5] Problems with Turkey's Options for Syria, Stratfor, 24.06.2011, Çevrimiçi: http://www.stratfor.com/analysis/20110624-problems-turkeys-options-syria
[6] İran'dan BM'nin Suriye bildirisiyle ilgili açıklama, Yakın Doğu Haber, 22.03.2012, Çevrimiçi: http://www.yakindoguhaber.com/HD10001_irandan-bmnin-suriye-bildirisiyle-ilgili-aciklama.html
[7] U.S. plans to establish domination over Syria: Iran's Ahmadinejad, Tehran Tımes, 27.03.2012, Çevrimiçi: http://www.tehrantimes.com/politics/96467-us-plans-to-establish-domination-over-syria-irans-ahmadinejad-
[8] Iran rejects interference in Syria: Khamenei, Al Akhbar, 30.03.3012, Çevrimiçi: http://english.al-akhbar.com/content/iran-rejects-interference-syria-khamenei
[9] Hüsnü Mahalli, İran çelişkisi, Akşam, 31.03.2012, Çevrimiçi: http://www.aksam.com.tr/iran-celiskisi-6064y.html
[10] Çetiner ÇETİN, "İran, Suriye ile Stratejik Bir Kanal Açmaya Çalışıyor", ORSAM, 17.03.2012, Çevrimiçi: http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3350
[11] İran'dan Suriye'ye hava köprüsü, Habertürk, 21.03.2012, Çevrimiçi: http://www.haberturk.com/dunya/haber/726648-irandan-suriyeye-hava-koprusu
[12] Kenneth Kaztman, Terörizm: Orta Doğu'da Terör Örgütleri ve Terörü Destekleyen Devletler, Avrasya Dosyası, Yaz 1996, cilt: 3, Sayı:2, s.56
[13] İran ve Suriye, serbest ticaret bölgesi kuruyor, Irıb World Service, 25.01.2012, Çevrimiçi: http://turkish.irib.ir/haberler/iran/item/255295-iran-ve-suriye-serbest-ticaret-b%C3%B6lgesi-kuruyor
[14] Aaron Kleın, Dıd Iran Brıbe Chına To Torpedo U.N. Vote?, 04.02.2012, Çevrimiçi: http://www.wnd.com/2012/02/did-iran-bribe-china-to-torpedo-u-n-vote/
[15] Avi Issacharoff, Senior Israeli source: Iran actively helping Syria squash demonstrations, Haaretz, 22.06.2011, Çevrimiçi: http://www.haaretz.com/print-edition/news/senior-israeli-source-iran-actively-helping-syria-squash-demonstrations-1.368971
