Bu müracaat 22 Ocakta 2010'da, Şaymiyev'in 73 yaşını tamamlamasından iki gün sonra yapıldı. Medvedev bu "aksakal politikacının" isteğini "geri çevirmedi". 25 Martta resmen görevi sona erecek Şaymiyev'in koltuğuna Tataristan Cumhuriyeti Başbakanı olan 52 yaşındaki Rustam Minnihanov oturacak. Şaymiyev sıradan bir bölgesel başkan değil. Bu yüzden onun istifası son günlerde Rus basınını en çok meşgul eden konulardandır. Siyasi yorumcular ve uzmanlar, Şaymiyev'in istifasıyla birlikte merkez-yerel ilişkilerini de sorgulamaya başladılar.
Yanıtı Çelişkili Soru: M.Şaymiyev Kimdir?
Bu soruyu bir yaşam ve faaliyet kapsamında algıladığımızda, yanıtı çok kolaydır. Fakat soruyu değişik zaviyelerden yanıtladığımız zaman çelişkili bir figür çıkıyor ortaya. Şaymiyev bazen Moskova için bir baş ağrısı, bazen örneksel bölgesel başkandır. Tatar milliyetçilerinin bakışında bazen Tatar ulusunun kalkınmasında büyük hizmetleri olan bir lider, bazen de ulusal çıkarları Moskova ile pazarlık konusu yapan birisi olarak ortaya çıkıyor. Rus milliyetçileri açısından bazen Şaymiyev ortam ve zamandan yararlanarak halkı Moskova'ya karşı kışkırtan ve daha fazla taviz koparan kurnaz ve fırsatçı, bazen de Rusya'nın istikrarsız dönemlerinde merkez-bölge çatışmasını barışçıl yollardan çözmeyi başaran akıllı bir siyasetçidir.
Otobiyografik veriler bazında Şaymiyev başarılı ve parlak bir politikacı tanımlanması için gereken bir kariyere sahiptir. O, 20 Ocak 1937'de Tataristan'da Aktanış ilçesinin Enek köyünde bir çiftçi ailesinin ferdi olarak doğdu. 1959'da Kazan Ziraat Enstitüsü'nü mekanik-mühendis diplomasını alarak bitirdi. Yüksek eğitim aldıktan sonra değişik görevlerde çalıştı. 1969-1983'de Tataristan Tarım ve Su İşleri Bakanı, 1983'de Tataristan Başbakan Yardımcısı, 1983-1985'de Komünist Partisi Tataristan Bölge Teşkilatı sekreteri olarak görev yaptı. 1983'de Bakanlar Kurulu Başkanı'nın Birinci Yardımcılığı; 1985-1989'da Tataristan Bakanlar Kurulu Başkanlığı; 1989-1990'da Komünist Partinin Tataristan Bölge Teşkilatı Başkanı görevine geldi. 1990 yılında Tataristan Yüksek Meclisi'nin Başkanı görevine seçildi. Aynı yıl, Tataristan'ın "Devlet Egemenliği Deklarasyonu" kabul edildi.[1]
Şaymiyev Sovyetler Birliği'nin son döneminde, 1989'da Komünist Partisi Tataristan Bölge Teşkilatı'nın başı, yani "birinci adam" olarak göreve başladıktan sonra tam 20 yıl Tataristan'ın başında kaldı. Şaymiyev'in şekillendirdiği bölgesel siyasi rejimi ve yönetim tarzına ilişkin yurt içinde ve yurt dışında birçok eleştiri yapılmaktadır. Yapılan eleştiriler genel olarak şu hususları içermektedir: Şaymiyev kendine özgü baskı yöntemleriyle bir yönetim tarzı oluşturmuştur. Bölgenin ekonomik ve mali kaynakları, Şaymiyev ailesinin ve yakın çevresinin elinde birikmiştir. Muhalefet olgusu M.Şaymiyev için bir nefret odağıdır. Onun, özellikle merkezci Ruslar tarafından en fazla eleştirilen yönü 1990'larda merkezi iktidardan daha çok ayrıcalık koparmak amacıyla ayrılıkçı milliyetçi güçleri tahrik etmesidir. Tüm bunlara rağmen Şaymiyev'in ekonomik ve sosyal politikalarda başarılı olduğu, merkez-bölge ilişkisi dengesini çok iyi şekilde kurduğu herkes tarafından itiraf edilmektedir. Sonuçta Şaymiyev, Çeçenistan'ın savaş yolu ile elde etmek istediklerini barış yoluyla elde etmiş bir siyasi aktördür.
İstifa Beklenmedik Değildir
Şaymiyev aslında geçen yıl yazın yaptığı bir açıklamada 2010'da süresi bitince görevi bırakacağını söylemiştir. Fakat o zaman hiç kimse bu açıklamayı ciddiye almamıştır. 2009 yılı sona ermeden "Tek Rusya" Partisi (Yedinaya Rossiya) Yüksek Konseyi tarafından Tataristan Cumhurbaşkanlığı adaylık listesi Medvedev'e sunulduğunda, Şaymiyev'in kesinlikle aday olacağına dair yorumlar yapılmaktaydı. Fakat Şaymiyev'in açıklamasına sadece bir hafta kala Tataristan yönetiminin başına yeni birisinin atanacağına ilişkin söylentiler dolaşmaya başladı. Ama bu söylentilere inanan yoktu. Nitekim bir bölge uzmanının konuya ilişkin yorumu durumu tam olarak ifade etmesi bakımından dikkat çekicidir: "Biz Şaymiyev'in görevden gideceğine dair söylentileri 2001'den bu yana duymaktayız. Neredeyse yılda 12 kez istifa söylentileri gündeme geliyor. Artık hiç kimse buna inanmıyor." [2]
Fakat istifa açıklaması, Medvedev'in modernizasyon politikası kapsamında artık bölgesel yetkililerin "gençleştirilmesi" stratejisini başlattığını ortaya koydu. Bu bir nevi Gorbaçov döneminin "perestroykay"a (yeniden yapılanma siyasetine), kadroların değiştirilmesiyle başlanmasına benzemektedir. Artık Rusya'da siyasi kulislerde gidecekler listesine dair söylentiler dolaşmaktadır. Tataristan'ın yeni seçilmiş cumhurbaşkanı da "genç" politikacılardandır. Ama Tataristan'daki görev değişikliğinin ilginç yanı, Rustam Minnihanov'un Şaymiyev'in ekibinden olmasıdır. Minnihanov "Tatneft" Direktörler Konseyi üyesi ve "Tatneftkiminvest-Holding" Direktörler Konseyi Başkanı'dır. Bunun yanı sıra Minnihanov iyi bir teknokrattır. Tataristan için Singapur modelinin uygulanmasından yanadır. E-yönetim uygulamalarını başarılı bir şekilde gerçekleştiren bir başbakandır.[3] Hatta Şaymiyev'in en koyu rakipleri bile Minnihanov'un çağdaş bir yönetici olduğunu itiraf etmekteler. Görünen şu ki Minnihanov'un adaylığı aslında Şaymiyev'le Moskova arasındaki mutabakat sonucunda kesinleşmiştir. Nitekim Minnihanov bir taraftan Şaymiyev'in "öğrencisi", diğer taraftan da çağa ayak uydurabilen bir yöneticidir.[4] Hazırda Tataristan'ın Başbakanı görevini sürdüren Minnihanov Mart ayının 25'inden itibaren resmen Cumhurbaşkanlığı görevine başlayacaktır.
Federal Sistem Sorgulanabilir
Moskova'nın bölgesel yönetimleri "gençleştirme" politikası merkez ve federe birimler arasında ilişkilerde yeni bir dönemi başlatabilir mi? Aslında Vladimir Putin'in başkanlığı döneminde bu alanda birkaç "geri adım" atıldı. Son dönemde Rusya Federasyonu Devlet Duması Başkanı Boris Grızlov'un yaptığı bir açıklama, federe cumhuriyetlerin yetkilerinin sınırlandırılacağına dair söylentileri de beraberinde getirdi. Aslında bu açıklama federe cumhuriyetler konusunda Moskova'nın kafasındaki tasarılara ilişkin bir nabız yoklaması olarak da değerlendirilebilir. Moskova, "federe cumhurbaşkanı" görevini "başbakan" göreviyle birleştirmek, böylece federe cumhuriyetlerde cumhurbaşkanı görevini tasfiye etmeyi düşünmektedir. Grızlov yaptığı açıklamada "bir ülkede bir cumhurbaşkanı olabileceğini", bu yüzden bölge yönetiminin başında duran kişileri söz konusu bölgenin "başkanı" olarak tanımlanması gerektiğini ifade etmiştir. Şaymiyev'in gider ayak Moskova yönetimine bazı mesajlar vermesi de konunun yakında tartışmaya açılabileceği ihtimalini beraberinde getirmektedir. Görevi artık bırakacağına dair yaptığı açıklamanın ardından düzenlediği basın toplantısında şunları söyledi: "Tataristan Anayasası'na göre bizim cumhuriyetimiz bir devlettir. Bana göre Tataristan'ın hem cumhurbaşkanı hem de başbakanı olacaktır."[5] Bundan önce de Moskova'da Devlet Konseyi toplantısında kalkınma sorunu olan bölgelerin zengin bölgelerle bir araya getirilerek yeni idari taksimata gidilmesi konusu gündeme getirilmiştir. Bu konuya değinen Şaymiyev "Tataristanlılar olarak buna müsaade etmeyeceklerini" beyan etti: "Böyle uç önlemlere izin vermeyeceğiz… Eğer birileri Tataristan'a katılmak isterlerse biz bu öneriyi görüşebiliriz. Fakat bu isteğe bağlı bir süreç olmalı. Aksi halde gerginlik oluşabilir… Federatif devlette yaşamayı öğrenmek lazım. Geçici zorlukları akılla atlatmak gerek. Rusya günümüz dünyasında gelişmiş, uygar, açık devlet olmalı.[6]
Şaymiyev bundan önce de Moskova'nın "merkez-bölge" ilişkileri alanında yaptığı açılımları keskin bir dille eleştirmiştir. O Moskova'nın merkez-bölge ilişkilerini "sıfırdan başlatmak" ve bölgesel yetkilerin yeniden merkeze devri eğiliminden rahatsız olduğunu dile getirmiştir. 2002 yılında Dünya Tatarları Kongresinde yaptığı konuşmada "süngü zoruyla herkesi hizaya dizmenin" mümkün olmayacağını söylemiştir. Bir yıl sonra yaptığı bir açıklamada merkezi yönetimi "Tataristan'ı RF'den itmekle" suçlamıştır.[7] 1996-2004 yılları Rusya'nın tüm bölgelerinde yönetim başkanları 4 veya 5 yıl müddetle bölgelerde yapılan genel seçimler sonuçlarına göre belirleniyordu. Eylül 2004 yılında Putin'in inisiyatifiyle bölgesel yönetimlerin başında duran kişilerin seçim şekli değiştirildi. Yapılan değişiklik gereği federe cumhuriyetlerin cumhurbaşkanlarının adaylıkları Rusya Devlet Başkanı tarafından belirlenmektedir. Cumhurbaşkanlığı seçiminde bir sonraki adım, belirlenen aday için federe cumhuriyetin yasama organında oylama yapılıp adayın onaylanmasıdır. Şaymiyev bu uygulamayı demokratik ilkelerden geriye dönüş olarak değerlendirmiştir. Medvedev'in göreve başlamasının hemen ardından bu eleştirisini tekrar dile getirmiş, RF Devlet Başkanı'nın bölgesel temsilcisi kurumunu ve bölgesel yasama organlarını feshetme yetkisini sorgulamıştır.
SONUÇ
Mintemir Şaymiyev görevinden ayrıldı. Fakat bunu yaparken yaptığı açıklamalarıyla akıllarda bir sürü soru işareti bıraktı. Gerçi, bu arada, 11 Mart'ta Tataristan Devlet Meclisi, "Devlet Danışmanı" kurumunu tesis eden bir yasa kabul etti. Yasaya göre "Devlet Danışmanı" devamlı Tataristan Kremini'nde bulunarak "devlet kurumlarının verimli çalışmasına" yardım edecek. Tataristan'da yapılan resmi etkinliklerde ise protokolde Cumhurbaşkanı'ndan sonra yer alacak. Görevden ayrılmadan önce Moskova'ya yerleşmesi yönündeki davetleri kabul etmeyen Şaymiyev, "Hep doğduğum yerde faydalı oldum. Gençliğimde Moskova'ya gitmediysem, bundan sonra da gitmem" demiştir. Dolayısıyla da Şaymiyev bundan sonra Devlet Danışmanı makamında oturacak. Görevi bırakmadan önce yaptığı açıklamada, Şaymiyev henüz gerçekleştiremediği iki büyük projeyi bundan sonra yapmaya çalışacağını vurgulamıştır. Bunlardan birisi eski Bulgar şehrini bir açık hava müzesi haline getirmektir. Burası Rusya'da Müslümanlığın kabul edildiği ilk yerleşim alanı olması nedeniyle önemlidir. İkincisi ise Sviyajsk Adası'nın resterasyonudur. 1552 yılında İvan Groznı ordularının Kazan üzerine buradan hareket etmesi bir ada şehri olan Sviyajsk'ı önemli kılmaktadır.[8]
Şaymiyev'in istifası Rus federal sistemindeki sorunların yeniden gündeme gelebileceği sinyalini vermesi nedeniyle önemlidir. Bugün Rus federal sistemi birçok sorunla karşı karşıyadır ve aşılması kolay görünmeyen sorunlar söz konusudur. Coğrafi, etnik ve inanç bakımından bu kadar karmaşık yapıya sahip bir ülkede merkez-bölge ilişkilerinin sağlıklı bir şekilde düzenlenmesi her bir bölgeye özgün özel yaklaşım gerekmektedir. Dünyadaki, federal yapıya sahip büyük devletlerle kıyasladığımızda Rusya'nın bölgelere daha sınırlı yetkiler tanıyan bir federal yapıya sahip olduğunu görmekteyiz.[9]
Bu durumda yeni bir yetki sınırlanmasına gidilmesi bölgesel tepkilerin artmasına neden olabilir. Nitekim, Rusya Federasyonu seçimleri öncesinde böyle bir adım atılması aslında Medvedev açısından çok risklidir. Ayrıca Kuzey Kafkasya ile başı dertte olan Rusya için yeni sorun odakları da meydana çıkabilir. Görünen o ki, Rusya'yı üniter yapıya doğru sürüklemek, mevcut konjonktürde, devlet çıkarları açısından hiçbir kazanım getirmeyecektir.
[1] Шаймиев, Минтимер Шарипович, http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/46496#cite_note-1, http://president.tatar.ru/tat/biography
[2] Ян Гордеев, Пенсионные планы Минтимера Шаймиева
Президент Татарстана вспомнил о походе Ивана Грозного на Казань,
http://www.ng.ru/regions/2010-01-25/2_shaimiev.html2010-01-25
[3] АДИЯТОВА Альфия, ШЛЫКОВ Кирилл, Рулить Татарстаном будет гонщик?, http://kazan.kp.ru/daily/24428/597873/_CLEAN, 22.01.2010
[4] Андрей Шарый, Подготовиться Рахимову, http://free-wave.ucoz.ru/news/podgotovitsja_rakhimovu/2010-01-22-434
[5] Ян Гордеев, Пенсионные планы Минтимера Шаймиева
Президент Татарстана вспомнил о походе Ивана Грозного на Казань,
http://www.ng.ru/regions/2010-01-25/2_shaimiev.html, 2010-01-25
[6]Андрей Лебедев, Минтимер Шаймиев: Ухожу, но не прощаюсь ("Республика Татарстан", Россия) http://rus.ruvr.ru/2010/01/26/3842589.html
[7] Виталий Дымарский, Минтимер Шаймиев как зеркало русского федерализма, http://www.rg.ru/2010/01/28/shaimiev.html
[8] Ян Гордеев, http://www.ng.ru/regions/2010-01-25/2_shaimiev.html
[9] Виталий Дымарский, http://www.rg.ru/2010/01/28/shaimiev.html
