Yazan: Vusal Hasanzadeh
Son günlerde Azerbaycan ve Ermenistan arasında devam eden barış görüşmelerinde önemli bir karar alındı. İlk olarak Azerbaycan tarafının öne sürmesi sonrasında Ermenistan’ın da kabul etmesiyle iki ülke arasında Azerbaycan’ın batı kesimini Nahçıvan’a bağlayan güzergah da dahil olmak üzere bölgesel ulaşım yolları hakkındaki meseleler barış anlaşması taslağından çıkarılmış ve bu mesele sonraki sürece bırakılmıştır.[1] Bu haber sonrasında “Azerbaycan Zengezur Koridoru’ndan vaz mı geçti?” sorulara gündeme gelmiştir. Buna kısa bir şekilde cevap vermemiz gerekirse cevabımız “Hayır vazgeçmedi.” şeklindedir. Bu adımın atılmasının nedenlerini aşağıda inceleyelim.
Zengezur Koridoru ile geçtiğimiz yıl ele aldığım yayınlarda koridorun önemini vurgulamakla birlikte koridorun bölgesel ve küresel güçlerin ilgi odağı olduğunu detaylı bir şekilde ele almıştım.[3] O yüzden yazıda bu konuya değinilmeyecektir. Azerbaycan’ın Zengezur Koridoru hakkındaki adımından önce bölgedeki bazı gelişmeleri irdelemek gerekmektedir.
Dünya kamuoyunun odak noktası İsrail’in Gazze saldırıları, İsrail’in Lübnan’da Hamas ve Hizbullah’a karşı askeri ve istihbarat operasyonları ve Hamas Siyasi Büro eski Başkanı İsmail Haniye’nin İran’da bir suikast sonucu hayatını kaybetmesi sonrasında bölgede İran-İsrail arasında bir topyekun savaş tehlikesi üzerinden Orta Doğu’ya dönmüştür. Bununla birlikte Rusya-Ukrayna savaşında çatışmaların tekrar alevlenmesi ve Ukrayna askeri güçlerinin Rusya’nın Kursk bölgesine saldırması da savaşın şiddetinin daha da artacağının göstergesidir. Bununla birlikte Güney Kafkasya’da da gerilim atmosferi bir türlü bitmemektedir. Azerbaycan Ermenistan arasında barış görüşmelerinin devam etmesine rağmen Ermenistan tarafı zaman zaman Azerbaycan’a karşı askeri provokasyonlarını sürdürmekle birlikte son süreçte silahlanmayı hızlandırmıştır. Eylemsel olarak 25 Temmuz günü 2024 tarihinde Ermenistan silahlı kuvvetlerine ait bir kuadkopter, Azerbaycan ordusunun Tovuz bölgesinin Ağdam yerleşimindeki mevzileri üzerinde[4], 28 Temmuz 2024 tarihinde ise Laçin’deki Azerbaycan ordusunun mevzileri üzerinde[5] keşif uçuşları yapmayı çalışsa da Azerbaycan ordusu özel teknik müdahalelerle bu cihazları uzaklaştırabilmiştir. Bunlardan en tehlikeli olan provokasyon ise 21 Temmuz 2024 tarihinde yapıldı. Azerbaycan ordusunun Kelbecer’deki mevzileri Ermenistan ordusu tarafından ağır silahlar kullanılarak ateş altına alındı. Minval Haber sitesi konu ile ilgili önemli bir iddia ortaya atarak haberinde Ermenistan ordusunun Kelbecer’deki Azerbaycan mevzilerini ağır silahlarla ateş altına almasındaki sürecin ABD, Fransa ve AB’yi temsil eden askeri danışmanların katılımıyla gerçekleştiğinin altını çizmiştir.[6] Ermenistan bu adımları atarken aynı süreçte ilk önce Haziran ayında Fransa’nın Ermenistan’a 15 ay içerisinde teslim edilmesi beklenen 36 adet Caesar sistemini satması,[7] AB Konseyi’nin Ermenistan ordusuna ilk kez yardım yaparak 10 milyon avro tahsis edeceğini açıklaması,[8] ABD ile Ermenistan arasında 15-24 Temmuz 2024 tarihlerinde Ermenistan topraklarında “Eagle Partner 2024” askeri tatbikatının gerçekleşmesi[9], bu provokasyonlar sonrası Azerbaycan Savunma Bakanlığı’nın “Ermenistan ve onun patronları, Güney Kafkasya bölgesinde yeni bir savaş yatağı yaratma niyetlerinden uzak durmalıdırlar. Ülkemize yönelik bu tür provokasyon eylemlerine son verilmediği takdirde Azerbaycan Cumhuriyeti Silahlı Kuvvetlerinin cephaneliğindeki tüm imkanlar kullanılarak meşru müdafaa amacıyla gerekli misilleme tedbirleri alınacaktır. Bölgedeki durumun tırmanmasının tüm sorumluluğunun Ermenistan'ın askeri ve siyasi liderliğine ve onun patronlarına düşeceğini bildiririz.”[10] şeklinde açıklama yapması Ermenistan’ın bu provokasyonunun Ermenistan’ın arkasındaki Batılı güçler tarafından planladığına dair ihtimalleri güçlendirmektedir.
Bununla birlikte gözden kaçmaması gereken meselelerden biri de Ağustos ayında yaşandı. Caliber haber sitesinin haberine göre ABD’nin Romanya ve Orta Doğu’daki askeri üslerinden havalanan 2 askeri uçak (Boeing C-17) 2-3 Ağustos tarihlerinde Ermenistan'ın Zvartnots havaalanına iniş yapmıştır. Yapılan bu sevkiyatın içerisinde askeri malzemeler ile birlikte bu ekipmanı yönetmek için birçoğu ABD ordusunda görev yapan Ermeni kökenli ABD vatandaşları ve eski Sovyet devletlerinden ABD’ye göç etmiş Slav ve Kafkasyalı görünümlü 30-50 kişilik ekip görevlendirilmiş ve görevlenen kişiler Ermenistan üniforması giyerek Zengezur bölgesindeki Ermenistan askeri üssüne konuşlanmışlardır.[11] Bu askeri sevkiyatın Ermenistan’ı başkenti Erivan’daki Zvartnots havaalanına Ağustos ayında gelmesinde ayrı bir dikkat çekici husus vardır. Zvartnots havaalanının güvenliği uzun yıllardır Rus Sınır Muhafızları tarafından sağlanmaktaydı. Mart ayında Ermenistan Rusya’nın havaalanından çıkmasını istediğini ve Ağustos ayına kadar çıkmalarını Rusya’ya bildirmiş ve iki ülkenin mayıs ayındaki görüşmesinde Rusya’nın bunu kabul etmesi sonrasında Rus Sınır Muhafızları 31 Temmuz 2024 tarihinde havaalanını terk etmiştir.[12] Görünen o ki ABD Rusya’nın havaalanını terk etmesi sonrasında hiç zaman kaybetmeden bölgede varlığını artırmak için faaliyetini tüm hızıyla sürdürmektedir. ABD Ermenistan Büyükelçiliği Caliber’in haberine yanıt olarak iki ülke arasındaki askeri tatbikatın 24 Temmuz’da bittiğini ve tüm ABD askerlerinin Ermenistan’dan geri çekildiğini bildirse de, Caliber haber sitesi kendi haberinde zaten ABD ve Ermenistan arasındaki tatbikattan bahsedilmediğini, Zvartnots havaalanına iniş yapan ABD uçaklarının fotoğraflarının ellerinde mevcut olduğunu ileri sürmüştür.[13] ABD’nin bölgeye gelişi Güney Kafkasya’da Gürcistan üzerinden Rusya’ya açtığı bir cephe ile birlikte Ermenistan üzerinden de Rusya’ya karşı bir cephe açmak, özellikle son İsrail-İran gerginliği sonrası İran’ı kuzeyden de dizginlemek, Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki barış sürecinde arabulucu olarak bölgede ağırlığını artırmakla birlikte Zengezur Koridoru üzerinde ağırlığını koyarak bu yol üzerinden Türkistan’a kadar uzanan ticaret rotasını kontrol etmek olarak değerlendirilebilir.
Ermenistan’a verilen siyasi ve askeri destek sadece ABD ve Fransa başta olmakla Batı’daki bazı güçler tarafından değil aynı zamanda İran ve Hindistan’dan da gelmektedir. İran Ermenistan ile ilişkilerini gittikçe artırmakla birlikte Zengezur Koridoru projesine başından beri karşı çıkmaktadır. Ayrıca son süreçte Ermenistan’a silah sevkiyatı yapmakla birlikte aynı zamanda tranzit geçiş olarak da ülkesinden Ermenistan’a silah sevkiyatı yapılmaktadır. Caliber haber sitesinin ocak ayındaki bir haberinde İran’dan Ermenistan’a akşam saatlerinde üzeri brandalarla örtülü konvoyların geçiş yaptığı vurgulanmakla birlikte konvoyun silah sevkiyatı olduğu iddia edilmiş ve silahların ya Rusya, ya Hindistan, yada İran tarafından Ermenistan’a tedarik edildiği üzerinde durulmuştur.[14] Ayrıca Azəri-Press Agentliyi (APA) mart-nisan aylarında da İran’dan Ermenistan’a uçaklarla silah taşındığına dair haberler yayınlamıştır.[15] Bir diğer önemli bilgi ise Şubat ayında Ermenistan medyasından gelmiştir. Ermenistan’ın “Hraparak” gazetesinin haberine göre dönemin İran Cumhurbaşkanı Raisi Ermenistan’a İran’ın bölgede yabancı güçlerin varlığına izin vermeyeceğini, Ermenistan’ın Rusya ile ittifaktan vazgeçmesi halinde Ermenistan’ın güvenliğinin İran tarafından sağlanmasını ve bu bağlamda İran’ın Zengezur’da askeri üs kurmasını önerdiğini ileri sürmüştür.[16] İran bugün gelinen süreçte özellikle Orta Doğu’da yaşanan gerginliğin üzerinde kendi kuzeyinde de gerginlik yaratması İran ve bölge ülkeleri için birçok tehdidi beraberinde getirmektedir. İran Dini Lideri Ali Hamaney’in 30 Temmuz 2024 tarihinde kendi “X” uygulaması hesabı üzerinden yaptığı paylaşımda “İran İslam Cumhuriyeti olarak #Zangezur koridorunun Ermenistan'ın aleyhine olduğuna inanıyor ve bu konudaki kararlı tutumumuzu yineliyoruz.”[17]açıklamalarına yer vermesi Ermenistan’ın başından beri Zengezur Koridoru’na karşı olduğunun en net ve resmi göstergesidir. İran’ın bu tavrını sürdürmesi bölge için birçok sorunu beraberinde getirebilir. Azerbaycan İran ile ilişkilerinde dost adımlar atmasına rağmen İran’dan bir türlü gerekli karşılığı alamamaktadır. Yakın süreçte Hindistan’ın da Ermenistan ile askeri ilişkileri güçlendirmeye devam ettiği görülmektedir.[18] Indian Aerospace Defence News “X” sosyal medyası üzerinden yayınladığı haberde Ermenistan’ın 2024-2025 mali yılının başlangıcı itibariyle Hindistan’dan silah alım miktarının 600 milyon dolara ulaştığı belirtilmiştir.[19] Geçtiğimiz günlerde Hindistan’ın Ermenistan’a 720 milyon dolar değerinde Akash-1S isimli savunma sisteminden 15 adet sattığı, yıl sonuna kadar bunların teslim edileceği ve Ermenistan’ın bu silahın ilk yabancı alıcısı olduğu belirtilmiştir.[20]
Bugün gelinen noktada Zengezur Koridoru’nu kimin kontrol edeceği esas meselelerden biridir. ABD ve başta Fransa olmakla bazı AB üyeleri koridorun sadece Ermenistan yönetiminde olmasını sağlayarak Rusya’yı bölgede devre dışı bırakmayı hedeflemektedirler. Rusya ise 10 Kasım 2020 mutabakatına atıfta bulunarak koridorun güvenliğini sağlayacağını belirtmektedir. İran ise bu koridora göründüğü üzere tam karşıdır ve bölgedeki ulaşım yollarının İran üzerinden geçmesini istemektedir.[21]
Başlıkta belirtiğimiz sorunun cevabını detaylı şekilde ele almak gerekirse yukarıda da vurguladığımız üzere Azerbaycan Zengezur Koridoru’ndan vazgeçmedi. Azerbaycan gerekli zamanlarda Zengezur Koridoru ile ilgili böyle diplomatik adımlar atmaktadır. Hatırlanacağı üzere Azerbaycan Cumhurbaşkanı Yardımcısı Hikmet Hacıyev’in 25 Ekim 2023 tarihinde Politico’ya yaptığı açıklamada; Zengezur Koridoru projesi ile ilgili “bizim için çekiciliğini yitirdi, bunun yerine bunu İran’la yapabiliriz.”[22] ifadelerini dile getirmiş ve “Gündemimiz sadece ikili iş birliği çerçevesinde ulaşım bağlantılarının kurulmasından ibaretti. Bu konu hâlâ masada ama Ermenistan tarafının bu süreçle gerçekten ilgilendiğini göstermesi gerekiyor.”[23] diye açıklamada bulunmuştur. O zamanda da “Azerbaycan Zengezur Koridoru’ndan vaz mı geçti?” sorulara gündeme gelse de kısa süre içerisinde bunun böyle olmadığı görülmüştür. Azerbaycan’ın Azerbaycan’ın batı kesimini Nahçıvan’a bağlayan güzergah da dahil olmak üzere bölgesel ulaşım yolları hakkındaki meseleleri barış anlaşması taslağından çıkararak bu meseleleri sonraki sürece bırakmak teklifinin bir çok nedeni vardır.
İlk olarak, Azerbaycan için Ermenistan’la barış anlaşması için şartlarının başındaki en önemli mesele Ermenistan anayasasının değiştirilmesidir. Konu ile ilgili Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in açıklaması şu şekildedir: “Azerbaycan’ın hiçbir zaman, Ermenistan dahil hiçbir ülkeye karşı toprak iddiası olmadı. Onların bize karşı toprak iddiaları vardı. Daha sonra onların anayasalarına eklenen bağımsızlık beyannamesinde Azerbaycan’a karşı toprak iddiaları yer alıyor. Türkiye’ye yönelik toprak iddiaları ideolojilerinde, politikalarında ve kamusal söylemlerinde sürekli duyuluyor. Azerbaycanlılar ve Türkler küçük yaşlardan itibaren toplumlarında düşman olarak gösteriliyor. Milliyetçiler ve savaş suçluları tarafından zehirlenen onların toplumudur. Bu nedenle bu sorunlarla ilgilenmeleri gerekiyor. Elbette, Ermenistan’ın mevcut anayasası değişmeden kalırsa, Ermenistan ile Azerbaycan arasında bir barış anlaşması yapılması kesinlikle imkansızdır. Bu soruyu gündeme getirdiğimizde dedim ve tekrar söylemek istiyorum, onların iç işlerine karıştığımız için değil, hiç de değil, bu bizimle ilgili. Bize karşı toprak iddialarının olduğu bir dönemde Ermenistan’la barış anlaşması yapamayız.”[24]
İkinci olarak, Ermenistan ABD ve Fransa desteği ile Zengezur Koridorundan farklı olan ve 26 Ekim 2023 tarihinde dile getirdiği kendisinin “Barış Kavşağı” projesini gerçekleştirmeyi hedeflemektedir. Ancak Azerbaycan Zengezur Koridoru projesi üzerinden hareket etmeyi hedeflemektedir. Ermenistan bölgeden geçecek her şeyi kendisinin kontrol etmesi gerektiğini ileri sürmekte ve bölgedeki güvenliği kendisi sağlamayı hedeflemektedir. Ancak hatırlanacağı üzere 10 Kasım 2020 tarihli Azerbaycan-Ermenistan-Rusya Federasyonu arasındaki ateşkes mutabakatına göre bölgeden geçecek yolu Rus Sınır Muhafızları kontrol edecekti.[25] Ermenistan temel olarak bu şarta karşı çıksa da yukarıdaki mutabakata imza attığı gerçeği değişmemektedir. Ermenistan ABD ve Fransa desteği ile ortaya attığı “Barış Kavşağı” projesi üzerinden hareket ederek Azerbaycan’ı bu projeye davet etmektedir. Bununla da dünyaya kendisinin koridoru açmaya yönelik olduğunu göstererek dünya kamuoyunda Azerbaycan’ın bu koridora isteksiz olduğunu göstermeyi hedefleyebilir. Ayrıca Azerbaycan’ın “Barış Kavşağı” projesi üzerinden hareket etmesi sonrasında Azerbaycan’ı Rusya ile karşı-karşıya gelmesini planlayabilir. Ek olarak, Azerbaycan için en önemli meselelerden biri Azerbaycan’ın batı bölgesinden Nahçıvan’a engelsiz geçişin sağlanmasıdır. Konu ile ilgili Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev şu açıklamalarda bulunmuştur: “Öncelikle Zengilan ile Ordubad arasındaki bölgede bize engelsiz geçiş imkanı sağlamalılar. Bu onların sorumluluğundadır. Daha önce de söyledim, tekrar söylemek istiyorum, Azerbaycan’dan Azerbaycan’a giden yüklerin, vatandaşların ve oto araçların hiçbir kontrolden geçmeden, gümrük idaresine çağrılmadan serbestçe geçmesi gerekiyor. Diğer ülkelerden gelen yüklere gelince, örneğin Orta Asya’dan Türkiye’ye bir kargo Ermenistan topraklarından gönderiliyorsa, hatta Azerbaycan’dan Türkiye’ye bir kargo gönderilse bile elbette tüm gümrük vergilerinin ödenmesi gerekiyor. Yani bu çok adil bir konum.”[26] Ayrıca Ermenistan’ın “Barış Kavşağı” projesi üzerinden Azerbaycan için önerdiği rota Azerbaycan için uygun değildir. Konu ile ilgili Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in açıklamaları şu şekildedir: “Onların Azerbaycan’ın önemli kısmından Nahçıvan’a kadar önerdikleri rota tamamen kullanışsız ve bu rotayı büyün yıl boyunca kullanmak mümkün olmayacak. Çünkü orada hava koşulları ve arazi koşulları da çok sert. En doğru seçenek Mehri bölgesindendir. Zaten Sovyet döneminde oradan bir demiryolu geçiyordu ve bir otoyol da inşa ediliyordu. Buradan hem demiryolu hem de karayolu geçmesi gerekiyor. Dediğim gibi Azerbaycan’dan Azerbaycan’a insanların ve malların hiçbir kontrol olmadan geçmesi gerekiyor. Aksi takdirde Ermenistan sonsuza kadar çıkmazda kalacak ve bahsettiğim güzergah açılmadığı takdirde Ermenistan’la sınırımızı başka hiçbir yere açmayacağız. Yani böylece onlar bu işten yarardan çok zarar görecekler.”[27]
Üçüncü olarak, Azerbaycan Ortadoğu ve Doğu Avrupa’da gerilimin tırmandığı bir durumda Zengezur Koridoru başta olmakla bölge ulaşım yollarının geleceğini barış anlaşmasından çıkararak sonraki sürece ertelemesi Güney Kafkasya’da olası gerginliği önlemek olarak da değerlendirilebilir. Görüldüğü üzere bölge üzerinde bölgesel ve küresel aktörlerin rekabeti devam etmektedir. Günümüzde 7 Ekim 2023 sonrası Orta Doğu’da yaşanan gelişmeler ve bölgesel savaş tehlikesinin yüksek seviyede olduğu, Rusya-Ukrayna savaşının son zamanlarda iyice şiddetlendiği bir dönemde Güney Kafkasya’da özellikle Zengezur üzerinde olası bir savaş bölgeye büyük yıkım getirebilir. Azerbaycan-Ermenistan arasındaki barış sürecinde büyük güçlerin arabulucu olma çabaları arasında bu ulaşım yolları meselesinin de olduğu gözden kaçmamalıdır. Yukarıda vurgulandığı üzere Azerbaycan için şuan en önemli meselelerden biri barış anlaşması için ileri sürdüğü şartlardan biri olan Ermenistan anayasasının değiştirilmesidir. Yapılan açıklamalarda da görüldüğü üzere Zengezur Koridoru dahil bölgedeki ulaşım yolları meselesi sonraki süreçlere ertelenmiştir.
Son olarak değerlendirdiğimizde, Azerbaycan Zengezur Koridoru meselesinde doğru hamle yapmıştır. Zaten Azerbaycan-Ermenistan arasındaki barış anlaşmasının günümüz sürecinde hemen imzalanması pek mümkün gözükmemektedir. Ermenistan’ın anayasasının değişmesi süreci Azerbaycan’ın haklı talebidir ve bununla birlikte Ermenistan’ın kendi içerisinde bunu gerçekleştirmesi önemli bir süre gerektirecektir. Bununla birlikte yukarıda da örnekleri verildiği üzere Ermenistan hala silahlanmayı sürdürmekte ve Azerbaycan’a karşı askeri provokasyonlarını sürdürmektedir. Bu provokasyonlar devam ederse Azerbaycan meşru müdafaa hakkı çerçevesinde önlemlerini alacaktır. Ayrıca şunu da vurgulamak gerekli ki Zengezur Koridoru projesi mutlaka gerçekleşmelidir. Bugünkü süreçte Avrupa ile Asya’yı birbirine bağlayan Orta Koridor’da Zengezur Koridoru’nun gerçekleşmesi bu güzergâhtaki Türk Devletlerinin uluslararası arenadaki konumunu daha da güçlendirecektir. Bugün Avrasya coğrafyasında gerçekleşen bu mücadelede Türk dünyası büyük bir sınavın eşiğindedir ve bu konuda yapılması gereken adımlardan biri Zengezur Koridoru meselesinde Türk Devletlerinin ortak hareket etmesidir.
[1] “Bakı və İrəvan Naxçıvanı birləşdirən marşrut da daxil olmaqla nəqliyyat kommunikasiyalarına dair maddənin sülh müqaviləsindən çıxarılması barədə razılığa gəlib”. APA, 07.08.2024, https://apa.az/xarici-siyaset/baki-ve-irevan-naxcivani-birlesdiren-marsrut-da-daxil-olmaqla-neqliyyat-kommunikasiyalarina-dair-maddenin-sulh-muqavilesinden-cixarilmasi-barede-raziliga-gelib-859084 erişim tarihi: 11.08.2024.
[2] “Zengezur Koridoru adım adım gerçekleşiyor”. TRT Haber, 06.03.2023, https://www.trthaber.com/haber/dunya/zengezur-koridoru-adim-adim-gerceklesiyor-750954.html erişim tarihi: 11.08.2024.
[3] Konu hakkında detaylı bilgi için bkz: Vusal Hasanzadeh, “ZENGEZUR KORİDORU’NDA GÜÇ MÜCADELESİ”. 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Özel Rapor, 12.12.2023; Erişim için: https://21yyte.org/tr/ozel-raporlar/ozel-rapor-zengezur-kori-doru-nda-guc-mucadelesi-2 erişim tarihi: 11.08.2024; Vusal Hasanzadeh, “Güney Kafkasya’da Jeopolitik Mücadele ve Zengezur Koridoru”, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, 05.10.2023, https://21yyte.org/tr/merkezler/bolgesel-arastirma-merkezleri/guney-kafkasya-iran-pakistan-arastirmalari-merkezi/guney-kafkasya-da-jeopolitik-mucadele-ve-zengezur-koridoru erişim tarihi: 11.08.2024
[4] “Müdafiə Nazirliyinin məlumatı”. ARMN, 25.07.2024, https://mod.gov.az/az/news/mudafie-nazirliyinin-melumati-52449.html erişim tarihi: 11.08.2024
[5] “Müdafiə Nazirliyinin məlumatı”. ARMN, 29.07.2024, https://mod.gov.az/az/news/mudafie-nazirliyinin-melumati-52475.html erişim tarihi: 11.08.2024
[6] “Армения испытала новое вооружение против Азербайджана по указанию США, Франции и ЕС: «Минвал» узнал сенсационные подробности”. Minval, 22.07.2024, https://minval.az/news/124407548 erişim tarihi: 11.08.2024
[7] X, “@jchribuisson”, 19.06.2024, https://x.com/jchribuisson/status/1803380872923488298?t=TOdFt2cKY41d6Fs7NBPSeg&s=19 erişim tarihi: 11.08.2024
[8] Müzeyyen Bıyık, “AB'den Ermenistan'a 10 milyon euroluk askeri yardım paketi”. GDH, 22.07.2024, https://gdh.digital/abden-ermenistana-10-milyon-euroluk-askeri-yardim-paketi-121509 erişim tarihi: 11.08.2024
[9] “Ermenistan'da ortak Ermeni-Amerikan tatbikatları "Eagle Partner 2024" başladı.” Armen Press, 15.07.2024, https://armenpress.am/tr/article/1195755 erişim tarihi: 11.08.2024
[10] “Müdafiə Nazirliyinin bəyanatı”. ARMN, 25.07.2024, https://mod.gov.az/az/news/mudafie-nazirliyinin-beyanati-52452.html erişim tarihi: 11.08.2024
[11] “US military enters Zangazur, delivering weapons, personnel”. Caliber, 06.08.2024, https://caliber.az/en/post/258782/ erişim tarihi: 11.08.2024
[12] “Russian Border Guards Withdraw from Yerevan’s Zvartnots Airport”. Massis Post, 31.07.2024, https://massispost.com/2024/07/russian-border-guards-withdraw-from-yerevans-zvartnots-airport/ erişim tarihi: 11.08.2024
[13] “Посольство США в Армении не смогло опровергнуть информацию Caliber.Az”. Caliber, 07.08.2024, https://caliber.az/post/259068/ erişim tarihi: 11.08.2024
[14] Бабек Керимов, “ Караваны с оружием потянулись в Армению”. Caliber, 18.01.2024, https://caliber.az/post/217871/ erişim tarihi: 11.08.2024
[15] “Tehrandan İrəvana təyyarələrlə silah daşınır: İranın həqiqət qarşısında deməyə sözü yoxdur?”. APA, 08.04.2024, https://apa.az/siyasi/tehrandan-irevana-teyyarelerle-silah-dasinir-iranin-heqiqet-qarsisinda-demeye-sozu-yoxdur-834387 erişim tarihi: 11.08.2024
[16] Emin Salamoğlu, “İran Zəngəzurda baza qurmaq istəyir - SENSASİON DETALLAR”. Musavat, 23.02.2024, https://musavat.com/mobile/news/iran-zengezurda-baza-qurmaq-isteyir-sensasion-detallar_1047152.html?d=1 erişim tarihi: 11.08.2024
[17] X, “@khamenei_ir”, 31.07.2024, https://x.com/khamenei_ir/status/1818258483256422590?t=6m_Hd536mzxEKpObJseScg&s=08 erişim tarihi: 11.08.2024
[18] Son yıllardaki Hindistan ve Ermenistan ilişkileri hakkında detaylı bilgi için bkz: Vusal Hasanzadeh, “ZENGEZUR KORİDORU’NDA GÜÇ MÜCADELESİ”. 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Özel Rapor, 12.12.2023, s. 22-26; Erişim için: https://21yyte.org/tr/ozel-raporlar/ozel-rapor-zengezur-kori-doru-nda-guc-mucadelesi-2 erişim tarihi: 11.08.2024
[19] X, “@NewsIADN”, 23.07.2024, https://x.com/NewsIADN/status/1815801018128408932 erişim tarihi: 11.08.2024
[20] “Indian Defense Research Wing: First Indian Akash-1S SAMs to arrive in Armenia by the end of the year”. 08.08.2024 https://news.am/eng/news/837522.html erişim tarihi: 11.08.2024
[21] Zengezur Koridoru üzerindeki güç mücadelesi hakkında detaylı bilgi için bkz: Vusal Hasanzadeh, “ZENGEZUR KORİDORU’NDA GÜÇ MÜCADELESİ”. 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Özel Rapor, 12.12.2023; Erişim için: https://21yyte.org/tr/ozel-raporlar/ozel-rapor-zengezur-kori-doru-nda-guc-mucadelesi-2 erişim tarihi: 11.08.2024
[22] Gabriel Gavin, “Azerbaijan says peace with Armenia is within reach”. Politico, 25.10.2023, https://www.politico.eu/article/peace-armenia-reach-azerbaijan-foreign-minister-jeyhun-bayramov/ erişim tarihi: 11.08.2024
[23] Gabriel Gavin, “Azerbaijan says peace with Armenia is within reach”. Politico, 25.10.2023, https://www.politico.eu/article/peace-armenia-reach-azerbaijan-foreign-minister-jeyhun-bayramov/ erişim tarihi: 11.08.2024
[24] “Prezident: "Hazırkı konstitusiyası dəyişməz qaldığı halda Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh sazişinin bağlanması mümkün deyil"”. APA, 06.06.2024, https://apa.az/official-news/prezident-hazirki-konstitusiyasi-deyismez-qaldigi-halda-ermenistan-ve-azerbaycan-arasinda-sulh-sazisinin-baglanmasi-mumkun-deyil-847572 erişim tarihi: 11.08.2024
[25] 10 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan-Ermenistan-Rusya Federasyonu arasında imzalanan ateşkes mutabakatının tam metni için bkz: “Azerbaycan’ın Karabağ zaferi: İşte anlaşmanın maddeleri”. TRT Haber, 10.11.2020, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycanin-karabag-zaferi-iste-anlasmanin-maddeleri529782.html erişim tarihi: 11.08.2024
[26] “Prezident İlham Əliyev yerli televiziya kanallarına müsahibə verib - YENİLƏNİB + FOTO/VİDEO”. 10.01.2024, https://oxu.az/siyaset/prezident-ilham-eliyev-yerli-televiziya-kanallarina-musahibe-verib-yenilenib-fotovideo erişim tarihi: 11.08.2024
[27] “Prezident İlham Əliyev yerli televiziya kanallarına müsahibə verib - YENİLƏNİB + FOTO/VİDEO”. 10.01.2024, https://oxu.az/siyaset/prezident-ilham-eliyev-yerli-televiziya-kanallarina-musahibe-verib-yenilenib-fotovideo erişim tarihi: 11.08.2024
