Kanal İstanbul: Durgunluktan Çıkış Stratejisi mi?

Son günlerde Kanal İstanbul projesi yine gündeme gelmesi, tartışmaları da beraberinde getirdi. Bizde bu tartışmaya ekonomik boyutunu değerlendirerek katılalım istedik.

Kanal İstanbul projesinin bu kadar tartışılmasının asıl sebebi, hükümetin net bir şekilde bu projenin neden gerekli olduğunu açıklamakta zorlanmasından kaynaklanmaktadır. Aslında projenin gerekliliği, gerekçeleri ile birlikte ortaya konmuş olsa tartışmalar biraz daha gerekçeler üzerinde yoğunlaşacaktır.

Kamu tarafından yapılan her yatırımın sosyal faydası ile sosyal maliyetinin karşılaştırması yapılarak ve sosyal faydanın daha ağırlık bastığı alternatifler tercih edilerek gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu bağlamda hükümetin projenin sosyal maliyetini ve sosyal faydasını tanımlayarak, ülke için getirisini net bir şekilde ifade etmesi kaçınılmazdır. Ancak şuanki duruma bakıldığında, böyle bir durum görünmemektedir. Dolayısıyla konu ile ilgili herkes, kendi uzmanlık alana açısından fikrini ifade etmektedir.  

Kanal İstanbul projesinin hangi (ekonomik, askeri, siyasi, hukuksal, çevresel,vb.) neden/nedenlerden dolayı yapıldığı net değildir. Dolayısıyla avantaj ve dezavantajları, insanların sahip oldukları ideolojik taraftarlıkları ile açıklanmasına neden olmaktadır.

Proje için en çok kullanılan gerekçe çıkış noktaları;  İstanbul Boğazı trafiği ve kazaları, ekonomik kazanımlar ve Montrö sözleşmesinin pasifleştireceğidir. Montrö sözleşmesi ile alakalı değerlendirmeleri hukukçulara bırakarak, diğer iki gerekçe hakkında bir değerlendirme yaparsak;

1. İstanbul Boğazı Trafiği ve Kazalar

Bu gerekçenin temeli İstanbul Boğazı gemi trafiğinin yüksek düzeylerde olması ve oluşan gemi kazalarının-özellikle petrol, gaz ve kimyasalların- tehlike oluşturmasıdır. Ancak İstanbul Boğazı’nın gemi trafiği istatistiki rakamları incelendiğinde her yıl azaldığı görülmektedir.

Tablo : İstanbul Boğazı Gemi Geçiş İstatistik Özeti

YILLAR	Gemi Adedi	Toplam Gros Ton	Boyu 200 M'den Büyük
2006	54.880	475.796.880	3.653
2007	56.606	4.867.696	3.653
2008	54.396	515.639.614	3.911
2009	51.422	514.656.446	3.871
2010	50.871	505.615.881	3.623
2011	49.798	523.543.509	3.800
2012	48.329	550.526.579	3.866
2013	46.532	551.771.780	3.801
2014	45.529	582.468.334	4.295
2015	43.544	565.216.784	3.930
2016	42.553	565.282.287	3.873
2017	42.978	599.324.748	4.005
2018	41.103	613.088.166	4.106
2019*(9 aylık)	30.352	467.137.654	3.170

Kaynak: http://www.kiyiemniyeti.gov.tr/Default.aspx?pid=212

Kıyı emniyeti genel müdürlüğü verilerine göre 2006 yılından bu yana İstanbul Boğazı gemi trafiği her yıl azalmaktadır. 2006 yılında İstanbul Boğazı gemi trafiği 54.880 iken, her yıl azalarak 2018 yılında 41.103’e gerilemiştir. 2019 yılının ilk dokuz ayında ise 30.352’ye düşmüştür.

Bu durum son on beş yılda Boğaz gemi trafiğinin %25 azaldığını ortaya koymaktadır. Kanal İstanbul projesine şuan başlansa, tahmini bitme süresinin her şey yolunda giderse 7 yıl olacağı düşünüldüğünde, 2027 yılında İstanbul Boğazı’ndan geçen gemi sayısının 27 bin ile 30 bin arasında olacağı tahmin edilmektedir. Kanal İstanbul projesi tamamlandığında İstanbul Boğazı gemi trafiği azalacak demektir. O zaman gemi trafiği yoğunluğunun gerekçe gösterilmesi, tutarlılığını kaybetmektedir.

Bu başlıktaki diğer gerekçe ise, İstanbul Boğazı’nda gemi kazalarının tehlike oluşturmasıdır. Özellikle petrol ve gaz tankerleri ile kimyasal yük taşıyan tankerlerin İstanbul Boğazı’nda yapacakları olası kazaların, Boğaz’ı ve çevresinde yaşayanları tehdit altında bırakacak olmasıdır.

Tablo: İstanbul Boğazından Geçiş Yapan Gemilerin Tipleri ve Yıllara Göre Dağılımı

YILLAR	2006	2008	2010	2012	2014	2015	2016	2017	2018
Barç	63	52	28	2	12	17	6	18	3
Dökme Yük Gemisi	5.419	5.978	5.863	7.163	7.263	7.485	7.664	8.206	8.501
Çimento Gemisi	13		3	2	4	8	4	6	12
Konteyner Gemisi	2.401	2.773	2.292	2.707	3.073	2.664	2.734	2.659	2.561
Feribot	4	1	1	1	4	2	1	1	1
Genel Kargo Gemisi	33.082	32.735	30.876	27.126	24.107	22.412	21.344	21.163	19.269
Canlı Hayvan Taşıyan Gemi	141	70	243	390	391	434	585	544	508
Savaş Gemisi	168	200	114	129	237	318	342	237	176
Yolcu Gemisi	1.658	1.147	631	583	649	444	291	336	367
Frigorifik Gemi	908	805	602	248	65	24	40	46	34
Ro-ro Gemi	436	713	457	492	431	377	352	396	245
Türü Belirtilmemiş Tanker	7.659	6.564	6.464	5.912	5.587	5.825	6.033	6.212	6.014
Kimyasal Yük Taşıyan Tanker	1.680	1.975	1.711	1.779	1.618	1.576	1.681	1.878	1.950
Gaz Tankeri	814	764	1.099	1.336	1.540	1.232	989	742	623
Römorkör	294	313	293	274	231	282	237	262	384
Araç Taşıyan Gemi	14	189	42	37	93	17	16	45	88
Diğer	126	117	152	148	224	427	234	227	367

  Kaynak: http://www.kiyiemniyeti.gov.tr/Default.aspx?pid=212

Kıyı emniyeti genel müdürlüğünün verilerine göre; 2006 yılından bu yana İstanbul Boğazı’ndan geçiş yapan gaz tankeri, türü belirtilmemiş tanker, çimento gemisi, vb. sayılarında azalmalar dikkat çekicidir. İstanbul Boğazı’ndan geçiş yapan gemiler içerisinde sadece Kimyasal yük taşıyan tanker sayısında artışlar meydana gelmiştir. Diğer taraftan Rusya – Türkiye Doğal Gaz Boru Hattı, Mavi Akım Gaz Boru Hattı,  Bakü-Tiflis-Erzurum Doğal Gaz Boru Hattı, Türkiye-Yunanistan Doğal Gaz Enterkoneksiyonu, Trans-Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi, Türk Akım Gaz Boru Hattı Projelerinin her geçen gün  işlerliği artmaktadır. Bu durum tehlikeli maddeleri taşıyan tankerlerin zaman içerisinde İstanbul Boğazı’ndan geçiş sayılarını azaltacak ve Boğaz üzerindeki tehditlerini minimuma düşürecektir. Bu durum, Kanal İstanbul projesinde öne sürülen tanker kazaları gerekçesini  zayıflatmaktadır.

Ayrıca İstanbul Boğazı’nda 2008 yılında 32, 2010 yılında 36 gemi kazası meydana gelirken, 2017 yılında gemi kaza sayısı 22’ye gerilemiştir. İstanbul Boğazı’ndaki kazaların önemli bir kısmı; insan hataları, kötü hava koşulları, akıntı ve gemi arızalanmalarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca kaza yapan gemilerin türleri açısından bakıldığında ise,  en çok yük gemileri ve daha sonra yolcu gemileri olduğu görülmektedir. İstanbul Boğazı’ndaki gemi kazalarını azaltmak için Kanal İstanbul projesi mi yapılmalı mı yoksa özellikle insani ve mekanik arızalardan kaynaklanan kazalara önleyici tedbirler mi alınmalıdır?. Çünkü bu önleyici tedbirler alınmazsa, aynı kazalar Kanal İstanbul içinde geçerli olacaktır.

2. Kanal İstanbul Ülke Ekonomisine Gelir Getirecek

Kanal İstanbul projesinin gerçekleştirilme gerekçesi içerisinde “gelir getirecek düşüncesi” belki de en önemli etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Kanal İstanbul projesi üç açıdan gelir getireceği düşünülmektedir.

Birincisi; Kanalın inşasıyla birlikte inşaat sektörü canlanacaktır. Kanal inşaatı ile beraber ortaya çıkacak milyonlarca metreküp hafriyat ve kazı malzemesinin büyük bir liman, yeni bir ada yapılacağı; maden ocaklarının bir kısmının bu malzeme ile kapatılarak, bir kısmının göle dönüştürüleceği, üzerine kurulacak köprüler sayesinde kara ve demiryolu ulaşımının kesintiye uğramayacağı söylenmektedir. Ayrıca kanalın çevresinde, kongre, festival, fuar merkezleri, spor tesisleri ve konutlarıyla yeni yaşam merkezlerinin kurulması ve bölgenin bir cazibe merkezi haline getirilmesi düşülmektedir. Tüm bu ekonomik hareketlilik, Türkiye ekonomisine geçmiş dönemlerde olduğu gibi kısa süreli de olsa dinamizm sağlayacaktır. Bölge ve ülke ekonomisinin inşaat sektörüne bağımlı büyümesine katkı verecektir.

İkincisi ise; Kanal İstanbul’dan geçiş yapacak gemilerden ücret tahsil edilecektir. Elde edilen geçiş ücreti, ülke ekonomisini güçlendirecek şeklinde bakış açısı bulunmaktadır. Kanal’dan 150-200 geminin geçeceği tahmini bulunmaktadır.

Son olarak; Kanal çevresindeki araziler ve gayrimenkuller değerlenip, önemli bir rant geliri elde edilecektir.

Öncelikle,

Birinci maddedeki ekonomiyi dinamikleştirme beklentisi her ne kadar doğru olsada, Türkiye ekonomisinin son 12 yıllık inşaat sektörüne bağımlı ekonomik büyüme performansının olumsuz sonuçları ortadadır. İnşaat sektörüne bağımlı bir büyüme anlayışının Türkiye’de artık geçerli olmayacağı 2018 ve 2019 yıllarında yaşanan durgunlukla açık bir şekilde tescil edilmiştir. Reel tarım ve sanayi üretiminden uzaklaşan, yerli katma değer üretmekten kaçınan bir ekonominin gelişiminin sürdürülemeyeceği açıkça belli olmuştur. Kanal İstanbul üzerinden tekrar aynı politikaya dönmek veya bu şekilde yabancı sermayeyi ülkeye tekrar getirmek ülke ekonomisinin kısa vade sonunda, bir döviz darboğazı ile karşı karşıya getirebilme ihtimali  yüksektir.

İkinci  maddede yer alan geçiş ücreti konusu ise, tamamen rasyonel olmayan tahminlerden oluşmaktadır. Çünkü günde 200 geminin geçmesi demek yıllık 73 bin gemi veya günde 150 geminin Kanal’dan geçmesi ise yıllık yaklaşık 55 bin geminin geçişi demektir. Bu tahmin gerçek dışı bir tahmindir. 2000’li yılların başından itibaren İstanbul Boğazından geçen gemi sayısında büyük azalmalar olmuştur. 2018 yılı gemi geçiş sayısı 41 bin ve 2019 yılının ilk dokuz ayında ise 30 bindir. Gemi geçişlerinin azalmayacağını esas alınsa bile, 2018 yılında İstanbul Boğazı’ndan günde 112 gemi geçişi yaşanmıştır. Kanal İstanbul’un inşaat süresinin yaklaşık 7 yıl olarak belirlenmesi ve dolayısıyla 2027 yılında açılacak olması dikkate alındığında, Kanal’dan geçecek gemi sayısının azalacağını tahminen 27-30 bin civarında olacağını göstermektedir. Bu bağlamda yıllık 30 bin gemi geçişi demek, bu ise günlük 82 gemi geçişi anlamına gelmektedir.

Buradaki diğer sorun; Kanal İstanbul’dan geçiş ücretinin ne olacağıdır. Bunun için dünyadaki örnekleri(Süveyş Kanalı) ile mukayese ederek bir sonuca ulaşılabilir.

	Uzunluk	Derinlik	Genişlik	2016 yılı Geçen Tanker Sayısı	Ortalama geçiş ücreti (dolar)
Kanal İstanbul	42 KM	25 M	150-300 M
İstanbul Boğazı	30 KM	60-160 M	760 M-3,6 KM	42.553 Adet	-
Süveyş	163 KM	25 M	300 M	435.301 Adet	12 000

 

Şimdi kabaca bir hesap yapalım.

Süveyş kanalını, 2016 yılında  435 bin tanker kullanmış ve  yaklaşık 5.2 milyar dolar  gelir elde edilmiştir. Buda Tanker başına ortalama 12 bin dolar ücret alındığını göstermektedir.  Eğer İstanbul Boğazını tamamen gemi geçişine kapatırsan, tüm gemilerin Kanal İstanbul’dan geçmesini sağlarsan, 2027 yılında maksimum 30 bin gemini geçeceği ve her geçişten 12 bin dolar alacağın varsayımından hareketle; yıllık 360 milyon dolar gelir elde edecektir. Ancak Süveyş kanalının(163 km) Kanal İstanbul’a(42 km) göre dört kat daha uzun olması, gemi geçiş ücretinin 12 bin dolar olamayacağını göstermektedir. Basit bir matematik hesabı ile 4 bin dolar gibi tahmini bir geçiş ücreti kabul edilebilir gözükmektedir. Eger gemi geçiş ücretini 4 bin dolar olarak belirlenirse, o zaman Kanal İstanbul’un yıllık geçiş ücret geliri toplam 120 milyon dolar olarak gerçekleşecektir.

Kanal’ın tahmini maliyeti 15 milyar dolar olarak söylenmektedir. Bu bağlamda yıllık tahmini 360 milyon dolar gelir ile 41.6 yılda geri dönüşü veya yıllık geçiş toplam geliri 120 milyon dolar kabul edilirse  125 yılda geri dönüşü sağlanacaktır. Bu da geri dönüş süresinin yüksekliği, yatırımı rasyonel olmaktan uzaklaştırmaktadır. Ayrıca Kanal İstanbul’un maliyeti olan 15 milyar doların borçla elde edileceği düşünülürse, yıllık elde edilecek gelir ile borcun yıllık faizini(yaklaşık 900 milyon dolar) bile karşılayamayacağımız bir yatırım olarak karşımıza çıkacaktır.  

Üçüncü maddede yer alan Kanal çevresindeki araziler ve gayrimenkuller değerlenip, önemli bir rant geliri elde edilmesi ise kaçınılmaz bir sonuçtur. Özellikle bu durum, gayrimenkul yatırımları konusunda uzmanlaşan uluslararası sermaye gruplarının ülkeye gelmesini teşvik edecek ve kısa vadede piyasaya döviz girişini artıracaktır.

Son söz Kanal İstanbul Projesinin; ülkedeki varolan ekonomik durgunluktan çıkış stratejisi olamayacağı görülmektedir. Kanal İstanbul ekonomik anlamda şuanki durumu ile tahmini ekonomik beklentilere cevap veremeyeceğini de açıkça ortaya koymaktadır.  

Ancak siyasi, askeri, hukuksal veya çevresel kazanımları/kayıpları uzmanları tarafından değerlendirip ortaya konulması gerekmektedir.