İran’ın Yeni Dönem Stratejilerinde Kim Kimdir? Yeni Dönem Politikalarında İran’ı Neler Bekliyor?

Giriş

İran’da Hasan Ruhani’nin cumhurbaşkanı seçilmesiyle başlayan görev değişimi, bakanlar kurulunun 15 Ağustos 2013’de güvenoyu aldığı meclis oturumuyla devam etti. İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin meclise önerdiği kabine oylamasında, 18 bakandan 15'i güvenoyu aldı. Oylamada üç bakan ise gereken desteği bulamayarak kabineye giremedi. Mecliste dört gün süren görüşmelerin ardından yapılan güven oylamasında eğitim, bilim, araştırma ve teknoloji ile gençlik ve spor bakanlıkları için aday gösterilen isimlere ret oyu çıktı. Bu üç bakanlık için yeni adayların 3 ay içerisinde belirlenip meclise sunulması bekleniyor. İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Ruhani’nin kabinesinin ağırlıklı olarak güvenlik ve istihbarat geçmişine sahip kişilerden oluşması dikkat çekiciyor. Bunun dışında Ruhani Kabinesi’nde reformcu geleneğe sahip kişilerin sayısı gözlerden kaçmazken, özellikle İçişleri ve Adalet Bakanlıklarına muhafazakâr isimlerin getirilmesi ise oylarını aldığı reformcu tabanı hayal kırıklığına uğrattı. Muhafazakârların dışında bazı önemli bakanlıklara güvenlik ve istihbarat kökenli isimlerin seçilmesi ya da reformcu olarak anılan isimlerin “mutedil” çizgide olan kişilerden seçilmesi Hasan Ruhani’nin muhafazakârlarla ortak bir koalisyon kurduğunu gösteriyor. Bu çerçevede makalede İran’ın yeni bakanlar kurulu kabinesi değerlendirerek, Ruhani liderliğindeki bakanlar kurulunun ülke içinde ve dışında izleyeceği yeni dönem politikaları incelenecektir.

Yeni Kabinede Kimler Var?

İran Meclisi’nde 11 Ağustos’ta başlayan bakanlar kurulu görüşmeleri, yaşanan yoğun tartışmaların ardından 4. gününde sonuçlanmıştır. Meclis, oturumlarının üçüncü gününde, listedeki bakanların yeterli olmadığını düşünen milletvekilleri ile bakanları savunanlar arasında zaman zaman sözlü tartışmalar yaşanmıştır. Muhafazakâr kanadı temsil eden milletvekilleri Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin bakanlar kurulu için önerdiği bazı isimlere şiddetle karşı çıkmıştır. Eleştirilerinin temelinde ise Ruhani’nin önerdiği isimler arasında 2009’da yapılan 10. dönem cumhurbaşkanlığı seçimleri sonrası gerçekleştirilen protestolar ve bunlara destek verdiği iddia edilen bazı adayların bulunması yatmaktadır. Meclisteki geleneksel muhafazakâr milletvekilleri, Ruhani'yi, 2009 seçimlerinden sonra ortaya çıkan ve fitne akımı olarak adlandırdıkları protestolar karşısında sessiz kalan isimleri kabineye aldığı gerekçesiyle suçlamıştır.[1]

İran meclisinde dört gün süren tartışmaların ardından Cumhurbaşkanı Ruhani’nin bakanlar kabinesi için aday olarak gösterdiği 18 bakan adayından 15’i güvenoyu alırken, diğer üç aday ise muhafazakâr vekillerin vetosuna takılmıştır. Buna göre yeni bakanlar kurulunda, Petrol Bakanlığına Bijan Namdar Zengeneh, İçişleri Bakanlığına Abdulrıza Rahmani Fazli, Ekonomi Bakanlığına Ali Tayyip Nia, İstihbarat Bakanlığına Seyyid Mahmud Alavi, Enerji Bakanlığına Hamid Çitçiyan, Savunma Bakanlığına Hüseyin Dehgan Sanat, Maden ve Ticaret Bakanlığına Muhammed Rıza Nimetzadeh, Tarım Bakanlığına Mahmud Hücceti Çalışma, Kooperatif ve Refah Bakanlığına Ali Rabii, Ulaştırma ve Şehirleşme Bakanlığına Abbas Ahundi, Sağlık Bakanlığına Seyyid Hasan Gazizadeh,  Dışişleri Bakanlığına Muhammed Cevad Zarif, Adalet Bakanlığına Hüccet'ül İslam Purmuhammedi, İrşad ve Kültür Bakanlığına Ali Cenneti, İletişim Bakanlığına Mahmud Vaezi getirilmiştir. Oylamada Eğitim Bakanlığı için düşülen Muhammed Ali Necefi, İlim Bakanlığı için düşülen Cafer Mili Münferid ve Spor ve Gençlik Bakanlığı için düşülen Mesud Sultanifer ise güvenoyu alamayarak kabine dışında kalmıştır.[2]

İran’ın Yeni Bakanlar Kurulunda Kim Kimdir?

İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’nin bakanlar kurulunu belirlerken oldukça seçici ve dikkatli davrandığı görülmektedir. Ruhani, gerek seçim kampanyası sırasında gerekse hükümeti kurarken hem reformcu hem de muhafazakâr adayların oluşturacağı bir uzlaşı hükümeti kuracağı mesajını vermiş, bu hükümeti de “umut ve hikmet hükümeti” olarak adlandırmıştır.[3] Ülke için kritik konumda olan bakanlıklar için reformcu – muhafazakâr dengesi ustaca kurulmuştur. Kabinede reformcuların kanaat önderleri arasında anılan İran’ın eski cumhurbaşkanı Rafsancani döneminde onunla birlikte çalışmış olan teknokratların sayısı dikkat çekmektedir. Ancak Ruhani bu isimleri seçerken yine de aralarında muhafazakarları rahatsız etmeyecek çizgide olan ılımlı isimleri öne çıkarmıştır. Rejimin devamlılığını korumak adına oldukça önemli bir konuma sahip olan İçişleri ve Adalet Bakanlıklarına muhafazakâr isimler getirilirken; Dışişleri ve Ekonomi Bakanlıklarına ise daha ılımlı isimler getirilmiştir. Bunun dışında Savunma, İstihbarat ve Enerji Bakanlılıkları’na ise güvenlik ve istihbarat geçmişiyle bilinen teknokratlar seçilmiştir.  Özellikle Dışişleri ve Ekonomi Bakanlıklarına seçilen isimler ile Cumhurbaşkanı Ruhani, ABD, AB ve İsrail eksenine önemli mesajlar vermiştir.

Dışişleri Bakanlığına eğitimini ABD’de yapmış ve batılı diplomatlarla iyi ilişkilere sahip olan Muhammed Cevad Zarif’in[4] seçilmesi ABD’yi memnun etmiştir.[5] Zarif, Hatemi iktidarı döneminde bir süre dışişleri bakanı yardımcılığı görevini yürütmüş ardında da İran'ın BM daimi temsilcisi olmuş ve Ahmedinejad Cumhurbaşkanı seçildikten bir süre sonra da aynı görevi yürütmüştür. Zarif’in dikkat çeken bir diğer özelliği de 2003 ila 2005 yılları arasında İran'ın nükleer müzakereci heyetinde yer almış olmasıdır.[6] Ruhani’nin dışişleri bakanlığı için yaptığı seçim, ABD ile diyalog yollarının açılması için önemli bir adım olmuştur. Yeni kabinedeki dikkat çeken ikinci önemli değişim rüzgarı ise ekonomik alana yönelik olmuştur. ABD-AB ve İsrail’in ekonomik yaptırımları nedeniyle ekonomide zor dönemler geçiren İran’ın ekonomik darboğazını aşmak isteyen Ruhani, Rafsancani ve Hatemi’nin cumhurbaşkanlığı dönemlerinde ekonomi komisyonlarında görevler üstlenmiş[7] olan Ali Tayyip Nia’yı Ekonomi Bakanlığı’na getirirken, Hatemi’nin Petrol Bakanı Namdar Zengeneh eski görevine geri dönmüştür. Ticaret Bakanlığına ise Muhammed Rıza Nimetzadeh getirilmiştir. Ticaret-Ekonomi-Petrol Bakanlığı için güvenoyu alan isimler ekonomide devlet müdahalesi yerine daha liberal politikaların uygulanacağının sinyalleri verilmiştir.

Savunma, İstihbarat ve Enerji Bakanlıkları için güvenoyu alan isimlerin rejimin sadık teknokratları olduğu görülmektedir. Savunma Bakanlığı’na getirilen Hüseyin Dehgan şimdiye kadar 8. ve 9. hükümetlerde Cumhurbaşkanı yardımcılığı, şehitler ve gaziler vakfı başkanı görevlerini üstlenmiştir. Dehgan ayrıca 7. ve 8. hükümetlerde savunma bakanlığı müsteşarlığı görevlerinde bulunmuştur.[8] İstihbarat Bakanlığına getirilen Mahmud Alevi ise İran Devrimi’nin önemli isimlerinden biri olarak bilinmektedir. Alevi, Hukuk eğitimi almış bir din adamı olarak İstihbarat Bakanlığı’nın liderlik şartları için aradığı nitelikleri üzerinde taşımaktadır.[9] Güvenlik ve İstihbarat geleneğinden gelen bir diğer dikkat çekici isim olan Hamid Çitçiyan da Enerji Bakanlığına getirilmiştir.

Sonuç

Önümüzdeki günlerde İran Meclis’inde güvenoyu alan yeni hükümeti oldukça zorlu bir süreç beklemektedir. Hem içerde hem de dışarıda büyük beklentilerin doğmasına neden olan Ruhani Hükümeti’nin masasında ekonomik sorunların aşılması, ABD ve İsrail ile gerilime neden olan nükleer programın bir çatışma aracı olmaktan çıkarılması, Suriye ve Mısır’da yaşanan son gelişmeler bulunmaktadır. Ruhani, meclise güvenoyu almak için önerdiği isimlerle bu sorunları nasıl çözeceği hakkında bazı ipuçlarını zaten vermiştir. Suriye politikalarında bir değişim beklenmeyen İran, yeni dönemde Mısır konusunda daha aktif bir politika izlemeyi hedeflemektedir. Mısır’da El Kaide bağlantılı Selefilerin yönettiği bir Mısır görmektense Selefilere göre daha ılımlı olan Müslüman Kardeşler ile diyalog yollarının geliştirilmesi ve bu diyalogun ilerletilmesi İran’ın yeni hükümeti için öngörülebilir bir hamle olacaktır.  Nükleer program konusunda ise Ruhani’nin ilk adımı nükleer müzakereleri güvenlik konseyinden alıp dışişleri bakanlığına devretmesi olmuştur. Bu konudaki ikinci adım ise Dışişleri Bakanlığına Muhammed Zarif gibi ABD tarafından sıcak bakılan bir ismin getirilmesidir. Böylece İran, daha nükleer müzakerelerin yeni döneminde daha az çatışmacı bir yaklaşım sergileyeceğinin sinyallerini vermiştir.

Hasan Ruhani’nin müzakereci geçmişi ve bakanlar kurulu için meclise önerdiği isimler İran’da iç ve dış politikada çıkmaza sürüklenen dini rejimin rahat bir nefes almasını sağlamayı hedeflemektedir. Ruhani hükümetinin iç ve dış politikada ne derecede başarılı olacağı konusu ise dini lider Ali Hamaney ile ne kadar uyumlu çalışacağına bağlı olacaktır. Ruhani ne yaparsa yapsın, dini liderin onayını almayan bir politikanın başarıya ulaşması mümkün olamayacaktır. Dolayısıyla Ruhani hükümetinin politik hamlelerinin akıbetini nihai olarak dini lider Hamanay belirleyecektir.