Sovyetler Birliği sonrası dönemde Rusya'nın başlıca sorunlarından biri "yakın çevre" ülkelerinde güvenlik önlemlerinin alınması olmuştur. Özellikle Orta Asya coğrafyasında askeri gücünü pekiştirmek Rusya açısından büyük önem arz etmiştir. Bu önlemler Rusya'ya bölgedeki ağırlığını sağlamak açısından gerekliydi. Diğer taraftan Rusya Afganistan'dan beslenen aşırı dinci akımları bir tehdit unsuru olarak görmüştür. Bölge ülkelerine baktığımız zaman Rusya'nın askeri açıdan en güçlü olduğu ülke Tacikistan'dır.
Tacikistan'daki Rus Üssü
Tacikistan'daki Rus Kara Kuvvetleri'ne ait 201. tümeniSovyet döneminde Orta Asya'nın en iyi askeri birimlerinden biriydi. Bu üs 1 Haziran 1943'te kurulmuştur. 1980-89 döneminde tümen Afganistan savaşına katılmıştır. 1990'larda Tacikistan'da meydana gelen iç savaşa katılarak birleşik muhalefet birliklerine karşı savaşmıştır. Üssün asker mevcudu 2010 yılına dek 8 bin olmuştur. Askerlerin yüzde 65'i sözleşmeli olarak hizmet yapmaktadırlar. Üssün bünyesinde 3 kara kuvvetleri alayı yer almaktadır (Duşanbe, Kulyab ve Kurgan-Tepe). Tümen 160 tank, yaklaşık 300 zırhlı muharebe aracı, topçu sistemi ve uçaksavar füze komplekslerine sahiptir.[1]
Söz konusu tümen aslında Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra 1992 tarihli Kolektif Güvenlik Anlaşması gereği faaliyetini devam ettirmiştir.1993'te Tacikistan-Rusya arasında karşılıklı yardım anlaşması gereği yasal statüsü pekiştirilmiştir. Nisan 1999'da Rus askeri üslerinin Tacikistan'da konuşlandırılmasına dair özel yasa imzalanmıştır. Bu yasa 12 Ekim 2004'de Putin'in Tacikistan'a ziyareti sırasında onaylanmıştır. 2010'da asker mevcudu 8 binden 5500'e düşmüştür. Toplamda üssün %15'i Taciklerden oluşmaktadır. 2011 ortalarında asker sayısının arttırılması ve Tacikistan sınırının Rus askerleri tarafından korunması öngörülmektedir. Bu amaçla Giprozyem'da Rus subayları ve sözleşmeli personelin aileleri için lojmanlar inşa edilmektedir.[2]
Bir Pazarlık Unsuru Olarak Ayni Hava Üssü
Duşanbe'ye 20 km mesafede bulunan Ayni hava üssünün 201. üs bünyesinde kullanılması konusunda uzun yıllardır devam eden pazarlıkların yakında çözümleneceği beklenmektedir. Ayni'nin Ruslar tarafından kullanılması konusunda 2004'de anlaşma sağlanması beklenirken Tacikistan bu süreci ertelemiştir. Duşanbe Uluslararası Havaalanı'ndan beş adet Su-25 Kırgızistan'daki Rus üssü Kant'a götürülmüş ve bugüne dek Kant'ta bulundurulmaktadır. O günden itibaren Ayni hava üssü Tacik yönetiminin elinde bir pazarlık unsuru haline gelmiştir. Tacikistan'ın Ayni havaalanıyla ilgili eşzamanlı olarak Hindistan ve ABD ile pazarlıklar yapması Moskova'nın itirazlarına neden olmuştur.
Son günlerde Ayni havaalanının Rusya Federasyonu'na bağlı askerler tarafından kullanılmaya başlandığı, bu durumun kamuoyundan gizlendiği söylenmektedir. Bununla ilgili her hangi bir resmi bir açıklanma bulunmazken, bölgeden sızan bilgilere göre Tacikistan Devlet Başkanı İmamali Rahman'a muhalif 25 kişilik grubun Ağustos 2010'da cezaevinden firar etmesinin ardından istikrar sağlamak amacıyla Ayni Rusya Federasyonu'na bırakılmıştır. Bu bilginin doğru olup olmadığı tartışmalı olsa da, Tacikistan yönetiminin hassas durumda bulunması sorunun Rusya lehine çözüleceği konusundaki ihtimalleri kuvvetlendirmektedir.
Üssün inşaatı tamamlanmak üzere. Rusya Silahlı Kuvvetleri'nin inşaattan sorumlu (Yerleşim ve Bayındırlık Hizmeti Başkanı) Or.General Anatoliy Grebnov 2007'de zaten inşaat çalışmalarının tamamlanmak üzere olduğunu ve 201. üssün hava kuvvetlerinin Ayni'de konuşlanacağını açıklamıştır. İnşaatın çalışmaları dışında Tacikistan'a L-39 "Albatros" eğitim uçakları da hediye edilmiştir. Bu uçaklar Krasnoyarsk'ta tamir edilerek sökülüp getirilmiş, daha sonra burada Tacik ve Ruslar tarafından montaj edilmiştir. Ayni'deki asker ve mühimmat mevcudu, hangi üsten geldikleri, RF'nin Ayni'den Kant'a 2005'te gönderdiği SU-25 uçaklarının Ayni'ye geri dönüp dönmediği konusunda henüz net bir bilgi bulunmamaktadır. Fakat ilk fırsatta bu uçakların tekrar Ayni'ye geri getirileceği söylenebilir.
Tacikistan'ı Zorlayan koşullar
Bu koşullar aşağıdaki şekilde sıralanabilir:
a) Ekonomik gereksinim
Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra Tacikistan'da yaşanmış iç savaş zaten kaynakları kıt olan bu ülkenin kalkınmasını önemli ölçüde aksatmıştır. Tacikistan ekonomisi alüminyum ve pamuk ihracatına dayalı bir ekonomidir. Yurt dışında (özellikle Rusya'da) çalışan işçilerin ailelerine gönderdikleri para ise GSMH'nın yüzde kırkını oluşturmaktadır.[3]Yeni dönemde Tacik hükümetinin temel hedefi ülkenin su kaynaklarını enerjiye dönüştürerek ihraç etmektir. Devlet başkanı İmamali Rahman gerekse 201. Askeri Üssü gerekse Ayni hava alanını bu bağlamda bir pazarlık unsuru olarak kullanmaktadır. 201. Askeri Üsle ilgili yürürlükteki anlaşma 2014 yılına dek geçerlidir. Tacik hükümeti askeri üssün kira bedeli olarak 300 milyon dolar istemektedir. Rahman bunu birkaç defa dile getirmiştir. Fakat Ruslar üsle ilgili her hangi bir kira ödememekteler. Tacikler Rusların Rogun barajının inşasına yardım etmelerini istiyorlar. Rogun barajının inşasına Tacikistan hükümeti büyük önem atfediyor ve bunu ülkenin ekonomik güvenliği açısından çok önemsiyor. 2004'de Ruslar 2 milyar dolar yardım edeceklerine dair sözlü taahhütte bulunmuşlardır. Fakat bu para bugüne dek verilmemiştir.
b) Enerji ihracatı gereksinimi
Kasım 2010'da Şangay İşbirliği Örgütü zirvesindeki Putin-Rahman görüşmesinde; "RF'nin Tacikistan'a enerji alanında yatırım yapması karşılığında Tacikistan'da Rusya'nın askeri gücünün artırılması ve Ayni'nin Ruslar tarafından bedelsiz kullanılması" hususları yer almıştır. Ayrıca Tacikler Sangudtin Barajı'nda üretilen enerjinin Pakistan'a satılmasında Rusların yardım etmelerini istemekteler. Çünkü bu barajın %75 hisseleri Rusların RAO şirketindedir.Ama bu görüşmede Rogun Santralı'yla ilgili her hangi bir bahis geçmemiştir.
c) Özbekistan'ın baskıları ve muhtemel tehditler
Özbekistan Rusya'nın Tacikistan'a yardım etmesini istememektedir. Diğer taraftan Tacikistan Özbekistan'dan tehdit algılamaktadır. Rusya'nın Rogun barajına yardım etmemelerinin bir nedeni de Özbekistan'ın tepkilerini çekmek istememesi olabilir. Çünkü Rusya Orta Asya'da Özbekistan'la ilişkileri geliştirmeyi Orta Asya'daki güvenlik politikaları açısından önemli olduğunu düşünmektedir.
d) Köktenci İslami hareketlerin tehdidi
El-Kaide ile bağlantılı Özbekistan İslami Hareket mensuplarının Pakistan'dan tekrar Orta Asya'ya dönmeye başladıkları söylenmektedir. Son dönemde Tacikistan, Özbekistan ve Kırgızistan güvenlik güçleri bölgeye sızan bazı güçlerle çatışmaya girmiştir. Bu güçlerin Afganistan üzerinden geldiği anlaşılmaktadır.[4]Raşt vadisinde köktendinci İslami hareket taraftarları her gecen gün güçlenmektedir.2010 Ağustos ayında meydana gelmiş olay sonrası Raşt'ın "önemi" daha artmıştır. Ülkedeki sosyoekonomik düzenin kötü durumda olması Raşt'taki yönetim karşıtı odaklanmayı gittikçe güçlendirmektedir. Bunun yanı sıra Raşt, Afganistan, Pakistan ve Tacikistan arasında "dolaşan" yabancıların sığınak noktası haline gelmektedir. Her ne kadar bugün Tacikistan'da Raşt'ın çok büyük tehdit olamayacağını söyleyen yorumlara rastlansa da, bu yıldan itibaren söz konusu bölgedeki köktendinci güçlerin hızla yükseleceğini söyleyebiliriz. [5] 2011'de Amerikan birliklerinin Afganistan'dan çekilmeye başlaması köktendinci güçlerin hareket faaliyetini daha da artıracaktır. Afganistan'a 50 km mesafede yerleşen bu bölge köktendinci grupların konuşlanabileceği her tür koşullara sahiptir.
e) ABD'nin bu süreçte geri adım atması
ABD Manas üssüyle ilgili sıkıntılar yaşadığı için Ayni üssüyle ilgilenmiştir. ABD'nin de Tacikistan'da hava kuvvetlerine ait eğitim üssü açma planları vardır. 2011-de bunu gerçekleştirmek istiyorlar. Bunun için Tacikistan'a 10 milyon dolar verilmiştir. Daha 20 milyon dolar da verilecektir. Eğitim üssünün Duşanbe'nin 45 km'deki Tursunzade'de açılacağı söylenmektedir.
Tüm bu şartları göz önüne aldığımızda Tacikistan'ın gerekse 201. askeri üssün kira bedeli gerekse Ayni hava alanının Ruslara verilmesi konusunda çok fazla direnemeyecekleri söylenebilir.Bir taraftan Afganistan, diğer taraftan da ülke içinde güçlenmekte olan radikal İslami hareket Rahman'ı eninde sonunda bu adımı atmağa zorlayacaktır.
[1] Что такое 201-я военная база, http://www.kommersant.ru/doc.aspx?DocsID=1259977
[2] Российские войска в Таджикистане – источник конфликтов внутри страны?, http://tjknews.com/?p=4118, 2011/01/09, Erişim tarihi: 12.01.2011.
[3] Изабель Горст (Isabel Gorst), Tajikistan fears Afghanistan fallout, Таджикистан опасается последствий дестабилизации в Афганистане("The Financial Times",Великобритания), http://www.inosmi.ru/middle_asia/20091217/157058769.html, 17.12.2009.Erişim tarihi: 11.01.2011.
[4] Изабель Горст (Isabel Gorst), http://www.inosmi.ru/middle_asia/20091217/157058769.html
[5] Ф.Наджибулла: Раштская долина в Таджикистане может стать очагом мятежа
01.10.2010, , http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1285918500
