Çin ekonomik büyümesini sürdürebilmek için oldukça fazla miktarda enerjiye gereksinim duymaktadır. Bir zamanlar Asya’nın en fazla petrol ihraç eden ülkesi iken 1993’te petrol ithal eden ülkeler arasına katılmıştır. Zamanla artan enerji ihtiyacı 2008’den itibaren tükettiği petrolün yarısından fazlasını ithal eder hale gelmesine neden olmuştur. 2013 Eylül’ünde petrol ithalatı ABD’yi geçmiş ve dünyanın en büyük petrol ithalatçısı unvanını ABD’nin elinden almıştır. Uluslararası Enerji Ajansı (International Energy Agency – IAE)’nın değerlendirmelerine göre, 2013 yılı itibarıyla 6,63 milyon varil/gün olan net ham petrol ithalatı[1] 2030’dan önce 13 milyon varil/güne çıkacaktır.

          2009-2012 yılları arasında Çin’in en büyük petrol tedarikçileri ithal edilen miktarın büyüklüğüne bağlı olarak sırasıyla Suudi Arabistan, Angola, İran, Rusya, Sudan, Umman Sultanlığıdır.

          2013 yılı itibarıyla Çin’in ülkeler bazında ham petrol ithalatı aşağıda görülmektedir.

          Çin, Ocak 2012’den itibaren İran’dan aldığı ham petrolü kısmış eksik kalan miktarı Rusya ve Suudi Arabistan’dan tedarik etmeye başlamıştır.[2]İran’dan alınan petrolün 2010’da toplam ithalatta % 11,4 olan payının 2013’te % 8’e gerilediği görülmektedir. Ayrıca Sudan’dan alınan miktar da 2012’de Güney Sudan ile Sudan arasında petrolün transit ücreti konusundaki anlaşmazlıktan kaynaklanan gerginlik ve çatışma nedeniyle neredeyse durma noktasına gelmiştir.

Bölge bazında incelendiğinde 2013’te ithal ettiği ham petrolün; % 52’sini dünya petrol rezervlerinin % 62’sine sahip Ortadoğu’dan; % 23’ünü Afrika’dan; % 10’unu Amerika kıtasından;
% 2’sini Asya Pasifik Bölgesinden ve % 13’ünü diğer bölgelerden tedarik ettiği görülmektedir.[3]

          Çinli Petrol Firmaları ve Yurtdışı Yatırımları:

Çinli petrol şirketleri; China National Petroleum Corporation (CNPC), China Petroleum & Chemical Corporation (Sinopec) ve China National Offshore Oil Corporation (CNOOC)[4] 2009 yılı başından itibaren yurt dışı yatırımlarını artırmış, petrol ve gaz arama ve üretim (upstream) faaliyetlerinde birleşme ve şirket satın alımlarıyla küresel bazda önemli oyuncular olmayı başarmışlardır.

Ocak 2009’dan Aralık 2010’a kadar bu firmalar diğer küçük yerli firmalar ile birlikte 45,79 milyar dolar değerinde petrol ve gaz varlıkları satın almışlardır. Çinli firmaların satın alma ve birleşme anlaşmalarına 2009 yılında harcadığı para 18,2 milyar dolar tutarındadır. Sinopec yurtdışı yatırımlarda 2010’da her üç firma arasında lider olmuştur. İspanyol Repsol’un Brezilyalı iştirakinin % 40 hissesini almak için 7,1 milyar dolar harcamış, ayrıca Kanada’nın Syncrude firmasının % 9.03’lük hissesini 4,7 milyar dolara satın almıştır. CNPC’nin bir şubesi olan PetroChina, Shell ile Avustralya’nın kömür yatağı metan üreticisi Arrow Energy’nin hissesinin tamamını elde etmek için birleşmiştir. CNOOC Arjantin’in Bridas Petrol Şirketi’nin % 50 hissesini satın almıştır. CNPC aynı zamanda Shell’in Suriye’de bulunan iştirakinin % 35 hissesine sahip olmuştur.[5]

2011 yılına gelindiğinde, Çinli firmaların yurt dışında 20,86 milyar dolar tutarında birleşme ve satın alma antlaşması imzaladığını görüyoruz. Sadece Sinopec’in 2010-2011 döneminde harcadığı para 14,8 milyar dolardır. Yine toplam enerji yatırımlarının büyük bir kısmını, % 71’ini, Sinopec yapmıştır. Çinli petrol firmaları çoğunlukla uluslararası büyük petrol firmalarını satın almayı veya onlarla birleşmeyi tercih ettiği, kaya gazı, petrollü kum ve derin su sondajı gibi alışılmadık gaz ve petrol projelerine yöneldiği bu dönemde görülmektedir.[6]

          Uluslararası petrol firmalarının birçoğunun yatırım harcamalarını kestiği 2012 yılında Çinli petrol firmaları yurtdışında 24,5 milyar dolar tutarında yatırım yapmışlardır. Çin’in 2012’deki petrol ithalatı 5,4 milyon varil/gün ile 2011’deki miktardan % 6,8 daha fazla gerçekleşmiştir. 2012 itibarıyla ithal edilen petrol, toplam petrol ihtiyacının % 60’ını geçmiştir.[7]

2012’de CNPC Kanada’nın Mackay Nehri bitümlü şist projesinin geri kalan % 40 hissesini 673 milyon dolara[8], Sinopec Devon Energy’nin ABD’deki Niobrara, Missisipi, Utica Ohio, Utica Michigan ve Tuscaloosa olmak üzere beş killi şist (shale) sahasının % 33,3 hissesini 2 milyar dolara satın almıştır. Sinopec ayrıca Australia Pacific LNG Pty Ltd.deki hissesini % 10 artıran 1,1 milyar dolar değerindeki anlaşmayı imzalamıştır.[9]  CNOOC 15,1 milyar dolara Kanada’nın Nexen firmasının % 66 hissesini satın alarak Kuzey Denizi, Meksika Körfezi, Afrika’nın batı kıyılarında petrol üretimine ve Ortadoğu ile Kanada’daki üretim mülklerine sahip olmuş, Nexen’in zengin petrol kaynaklarına sahip Alberta’daki “Long Lake” petrollü kum projesini ve dünyanın en büyük ham petrol deposunu ele geçirmiştir.[10] Yine Sinopec Kanada’nın Talisman Energy Inc. Firmasının İngiltere şubesinin % 49 hissesini 1,5 milyar dolara satın almıştır.[11] CNPC, Katar Petrol Şirketi (Qatar Petroleum-QP) ile GDF SUEZ’in Katar Blok No 4’ünün araştırma ve üretim hakkının % 40’ını,[12] Sinopec, Total S.A.’nın Nijer’in Usan havzasında Şubat 2012’de üretime geçen OML 138 numaralı bloğun % 20 hissesini 2,1 milyar dolar karşılığında almıştır.[13]

2013’te Çinli petrol firmalarının yaptığı birleşme ve satın alma anlaşmalarının toplam değeri ise 25,97 milyar dolardır.[14]  2013’te gerçekleştirilen enerji yatırımlarının % 47’sini CNPC yapmıştır. 2013’te Sinopec ABD’nin Chesapeake Energy firmasının Oklahoma’da bulunan petrol ve gaz yataklarının % 50 hissesini 1,02 milyar dolara[15], Marathon Oil Corps (MRO.N)’un Angola açıklarındaki Marathon bloklarının % 10 hissesini 1,52 milyar dolara satın almıştır.[16] CNPC, ABD’nin Pioneer Natural Resources firmasının Teksas’ta bulunan Wolfcamp havzasının % 40 hissesini almak için 1,7 milyar dolar[17], Mozambik’te İtalyan ENI’nin % 29 hissesini ve Area 4’ten çıkarılacak gazın % 20’sini almak için 4,21 milyar dolar değerinde sözleşme imzalamıştır.[18] CNPC, Kazakistan’ın Kaşagan projesinin -- Amerikan ConocoPhilips’in sattığı -- % 8,33 hissesine, KazMunaiGaz şirketine 5,3 milyar dolar ödeyerek sahip olmuştur.[19]  Sinochem, Petróleo Brasileiro S.A. – Petrobras’ın Blok BC- 10[20] hisselerinin % 35’ini 1,543 milyar dolara satın almıştır.[21] CNOOC Uganda’nın Kingfisher petrol sahasını geliştirmek üzere Uganda hükümeti ile 2 milyar dolar değerinde sözleşme imzalamıştır.[22] “Çin İhracat ve İthalat Bankası” Kamboçya’da 2018’de faaliyete geçirilecek rafinerinin inşası için 1,67 milyar dolar kaynak sağlamayı taahhüt etmiştir.[23] CNPC, Exxon Mobil’in Irak Batı Kurna’daki % 25 hissesini 1,25 milyar dolara satın almıştır.[24]

          Çin petrol firmalarının, 2005 - 2013 yıllarını kapsayan dönemde; Amerika kıtasında 42,58 milyar, Ortadoğu’da 34,18 milyar, Afrika’da 26,32 milyar, Asya’da 22,56 milyar, Asya Pasifik’te 10,78 milyar, Avrupa’da 4,7 milyar, Avustralya’da 8,93 milyar, ABD’de 8,5 milyar dolar yatırım yaptıkları görülmektedir.

2005’ten 2013 sonuna kadar yaklaşık 158,5 milyar doları bulan Çinli petrol firmalarının birleşme ve satın alma anlaşmalarının bölgelere göre dağılımı aşağıdadır:

          Birleşme ve satın alma antlaşmalarına ilave olarak 2009’dan 2020’ye kadar CNPC ve Sinopec 90 milyar dolar tutarında petrol karşılığı kredi anlaşmaları yapmıştır. Bunların yanı sıra, petrol firmaları Ortadoğu’da çoğunlukla Irak ve İran’da, 2008’den 2010 ortalarına kadar, en az 18 milyar dolar araştırma ve geliştirme çalışmaları için yatırım yapmayı taahhüt eden sözleşmeler imzalamışlardır.[25]

          Çinli Petrol Firmalarını Yurtdışında Yatırım Yapmaya Sevk Eden Nedenler:

          Çin’de petrol rezervlerinin üretime oranı (RPR) düşmüş, yurt içi üretim doruk noktasına ulaşmıştır. Artan petrol talebi, Çin’in 1993 itibarıyla net petrol ithal eden ülkeler arasında yer almasına ve neredeyse tamamen uluslararası petrol piyasasına bağımlı hale gelmesine neden olmuştur. Geçen 21 yılda güçlü bir ekonomiye sahip olan, yakın zaman önce dünyanın en büyük ikinci ekonomisi olan Çin, son yaşanan mali ekonomik krize rağmen GSYİH’da 2009’da % 9,2, 2010’da % 10,4, 2011’de % 9,3, 2012’de %7,7, 2013 %7,7 büyüme kaydetmiştir.[26]

          Çin menşeli ürünlere yönelik yurt içinde ve yurt dışında artan talep çok büyük miktarda enerji yoğun ham madde ile altyapıyı gerektirmiş, Çin’i ağır sanayi üretimini artırmaya ve enerji-yoğun altyapı çalışmalarına yatırım yapmaya teşvik etmiştir.

          Üretimin pazarlara ulaştırılması için araç sayısındaki artış (Çin 2009’da dünyanın en büyük otomobil pazarı olmuştur)ile birliktepetrole duyulan ihtiyaç ve petrokimyasal hammaddeye olan talep, petrol üretiminin tırmanmasına neden olmuştur. Küresel ekonomide son yaşanan durgunluk sanayileşmiş ülkelerde petrol talebinde düşüşe neden olurken, Çin’de tam aksi yönde etki yaratmış, özellikle petrol ithalatı olmak üzere enerjiye duyulan gereksinim artmıştır.

          Uluslararası Enerji Ajansı (IAE)’na göre önümüzdeki beş yıl içerisinde dünya petrol talebinde küresel olarak bir artış yaşanacak ve talebin yarısından fazlası Çin’den gelecektir. Çin’in 2030 yılında ham petrol ithalatının, toplam talebinin % 79’ları seviyesine ulaşması beklenmektedir ki bu dünya genelinde beklenen artışın oldukça üzerindedir.

          Uluslararası Enerji Ajansı (IAE)’nın “Orta Vade Petrol ve Gaz Piyasası 2010” raporuna göre; 2009’da 87,5 milyar m³ talep ile Çin, dünyanın en çabuk büyüyen gaz piyasasına sahiptir. Çin Ulusal Kalkınma ve Islah Komisyonu’na göre gaz talebi; 2010’da % 2 oranında artış göstermiş, Çin’in 2009 yılında 83 milyar m³ olan doğal gaz üretimi[27] 2011’de 103,3 milyar m³’e ulaşmıştır.[28] Talebin yurt içinden karşılanamayan kısmı LNG ithalatı ile bir kısmı Türkmenistan’dan 40 milyar m³ kapasiteye sahip Orta Asya boru hattı üzerinden tedarik edilmektedir. Çin Ulusal Enerji İdaresi’nin “Temiz Enerji Geliştirme Planı” gereğince enerji üretiminde doğal gazın halen % 4 seviyesinde olan payının 2015’te % 8,3’e çıkarılması öngörülmüştür. CNPC 2015’te gaz talebinin 250 milyar m³’e ulaşmasını, 2020’de 340 milyar m³’e yükselmesini beklemektedir.[29]

          Çinli firmalar farklı kültürel bölgelerde yatırım yaptıklarında, maruz kalabilecekleri riski azaltmak üzere birbirleriyle veya uluslararası şirketlerle ortaklığı tercih etmektedirler. Bu tür ortaklıklar ile bazı ülkelerde yükselen ulusalcılık akımlarından veya yabancı firmaların aleyhlerinde yürütebileceği kampanyalardan kaynaklanabilecek siyasi risklerden kaçınmaya çalışmaktadırlar. Farklı ülkelerde -- siyasi duyarlılıklar konusunda -- tecrübe kazandıkça daha da bilinçlenmektedirler. Bu tür işbirliğinin avantajlarından faydalanmaktadırlar. Örneğin Shell ile ortaklıklarında teknik işbirliğinden yararlanmışlardır. CNPC, Shell’in Suriye’deki hissesine katılarak, kendi şebekesini kurmak yerine tesis edilmiş olan bölgesel ilişkilerden faydalanmıştır. Ortaklıklar Çinli firmalara, sahip olmadıkları ve olmaları yıllarını alacak olan uluslararası faaliyetlerde kültürel birikim konusunda da katkı sağlamaktadır. Ayrıca Çinli firmalar kültürler arası bilinci geliştirmek üzere yabancı iş gücünden istifade etmektedirler.

          Diğer taraftan uluslararası firmalar Çinli petrol firmaları ile çalışmaya hevesli görünmektedirler. Çin’in denizaşırı ortaklıkları geliştirmekte izlediği strateji: Çin’e ithalat yapılması karşılığında büyük Çin pazarından sınırlı alanda fayda sağlayacak “kaynak için pazar” yaklaşımıdır. Yabancı firmalar ile güven ve ilişkiler yurt içi pazarından yararlandırılmaları suretiyle geliştirilmekte, böylelikle ilgili ülkelerde imtiyazlı muamele görülmekte ya da daha fazla petrol tedarik edilmesi için uygun zemin hazırlanmaktadır.

          Küresel ekonomik kriz, Çinli büyük firmalara zor durumda olan yabancı firmaların değerli aktiflerini ele geçirmek ve sermayeye ihtiyaç duyan petrol zengini ülkelerle borç karşılığı uzun dönemli petrol anlaşmaları yapmak için önemli fırsatlar sunmuştur. Uluslararası Enerji Ajanslığı (International Energy Agency – IAE)’nın 13 Nisan 2010 tarihli raporuna göre, yukarı akım (arama ve üretim) sermaye maliyeti 2009’a göre 2010’da % 12 oranında azalırken, yabancıların harcamaları % 15 oranında düşmüştür. Böylece Çinli firmaların rekabet edecekleri yabancı firmaların sayısı azalmış, tabiatıyla yatırımların maliyeti düşmüştür. Çin parası Yuan’ın değerinin son yıllarda artması Çinli firmaların yurt dışında daha ucuza varlıklar edinmesini sağlamıştır. Dahası Çinli firmaların ülkenin 3,311 trilyon dolarlık kamu fonlarına ulaşabilmeleri rekabette her zaman avantajlı konumda bulunmalarına neden olmuştur.

          Enerji piyasasında Çinli bankaların rolünü de unutmamak gerekir. Çinli bankalar antlaşmalarda hep gönüllü ortak olmuşlardır. “Çin Kalkınma Bankası” ve “Çin İhracat ve İthalat Bankası” Çin’in uzun dönemli gaz ve petrol antlaşmalarında finansman desteği sağlayan iki büyük bankasıdır. Bu bankalar özellikle denizaşırı yatırımlar konusunda uzmanlaşmışlardır. Örneğin Çin Kalkınma Bankası CNPC’ye 2011’de beş yıllık yurt dışı yatırımlarında kullanılmak üzere düşük faizle 30 milyar dolar kredi vermiştir.[30] 2009’dan buyana Çin Kalkınma Bankası’nın; Brezilya, Ekvator, Rusya, Türkmenistan ve Venezüella’daki devlet kuruluşları ile ulusal petrol firmalarına verdiği kredilerin toplamı 75 milyar doların üzerindedir. Krediler Çinli firmalara ham petrol satışından elde edilecek hasılatın karşılığı olarak serbest bırakılmıştır. Enerji karşılığı verilen krediler, miktarlarının büyüklüğü (21 milyar dolara kadar) ve uzun vadeleri (20 yıla kadar) ile diğer kredilerden ayrılmaktadır. Çin Kalkınma Bankası Çinli enerji ve maden firmalarının yurt dışı yatırımlarının, Orta Asya’dan, Rusya’dan ve Burma’dan Çin’e uzanan ham petrol ve gaz boru hatlarının inşasının finansmanını sağlamaktadır. Bunun yanı sıra özellikle Çinli firmalar ile uzun dönemli tedarik antlaşmaları imzalamış olan veya arama ve üretimde Çinli firmaların hissesi bulunan ya da ekipman üretmek üzere sözleşme yapılmış olan yabancı firmalara kredi vermektedirler[31] Yurt dışında başarılı oldukları sürece bankaların petrol firmaları ile stratejik ortaklığa daha da istekli oldukları görülmektedir. Bu nedenle, petrol şirketlerine düşük faizle kredi vermelerinin hükümetin etkisinden çok ticari çıkarları gözetmelerinden kaynaklandığı değerlendirilmektedir.

          Diğer taraftan firmalar, Çin’in güçlü mali yapısının onlara sunduğu kaynaklardan ve devletin “yurt dışına çıkma” politikasının avantajlarından istifade etmektedirler. Bu politika, uzun dönemli tedarik antlaşmalarında, “ulus geçen” petrol boru hatları inşasında, Afrika, Ortadoğu ve diğer riskli bölgelerdeki yatırımlarında devlet desteğini almalarını sağlamaktadır.

          Çinli petrol firmalarının 31 ülkede faaliyeti, 20 ülkede üretim hisseleri bulunmaktadır. Üretimdeki payın önemli bir kısmı Kazakistan, Sudan, Venezüella ve Angola olmak üzere dört ülkeden gelmektedir.[32] FACTS Global Energy, Çinli petrol firmalarının 2020 yılında yurt dışındaki üretimlerinin 2 milyon varil/gün’e çıkacağını tahmin etmektedir.

          Sonuç olarak; önümüzdeki yıllarda Çin, ham petrolün ithalatının önemli bir kısmını yine Suudi Arabistan, Angola, Rusya, Umman, Irak ve İran’dan tedarik etmeye devam edecektir. Çinli firmaların Afrika, Orta Asya, Latin Amerika ve Rusya’da petrol arama ve üretim faaliyetlerine yönelerek, tedarik kanallarını çeşitlendirme çalışmaları Çin’in enerji ihtiyacında Ortadoğu’ya olan bağımlılığını zayıflatmayacaktır.

           Çin’in boru hatları ile petrol tedarikini çeşitlendirmesi, Ortadoğu ve Afrika’dan petrol ithalatında % 70 seviyesinde olan Malakka Boğazı’na olan bağımlılığını yüzde olarak bir miktar hafifletse de artan enerji ihtiyacı ile boğaz üzerinden alınacak enerji hacmi artmaya devam edecektir. Ancak burada Ukrayna’da yaşanan krizin etkilerini göz ardı etmemek gerekir. Yaptırımların Rusya Federasyonu’nun Çin Halk Cumhuriyeti’yle enerji alanında ilişkilerini artıracağı değerlendirilmektedir. Daha fazla enerjinin Rusya’dan boru hatlarıyla transferi ve enerji sözleşmelerinin RMB ile fiyatlandırılması Çin’in enerji güvenliği ile RMB’yi küresel ticarette kullanılan para birimi yapma çabalarına katkı sağlayacaktır. Bu bakımdan krizin hem ekonomik hem de jeopolitik açıdan Çin’e olumlu etkilerinin olacağı söylenebilir.

          Diğer taraftan, Çinli petrol firmalarının Kuzey Amerika’daki kaya gazı ve şistli toprak projelerine yatırım yapmaları, bu konuda tecrübe kazanmak istediklerini göstermektedir. Kayı gazı ve şistli toprak projelerinde elde edilecek tecrübenin yurt içi kaynakların değerlendirilmesinde, derin su sondajı konusunda yabancı firmalarla ortaklıklarından elde edilen tecrübenin ise, Güney Çin Denizi’ndeki hidrokarbon kaynaklarının[33] çıkarılmasında kullanılacağı değerlendirilmektedir.