Bu yaklaşım içinde "pro-aktif dış politika ilkesi" Türk Dış Politikası'nda yeni yönelimlerin ve hamlelerin hareketliliğini yansıtan bir adlandırmadır. Pro-aktif dış politika ilkesi ile uluslararası örgütlerde etkinlik, bölgesel krizlerde ve çatışmalarda arabuluculuk, bölgesel kalkınma yardımları, komşularla sıfır sorun ve bölgesel maksimum işbirliği adımlarının atılması hedeflenmektedir.[1]

Pro-aktif dış politika ilkesinin her ne kadar Türk Dış Politikası bağlamında bütün bölgelere yönelik bir ilke olduğu iddia edilse[2] de Türkiye'nin Orta Doğu'da daha etkin bir dış politika izlemekte olduğu görülmektedir. Orta Doğu, bölgesel bir güç olmak isteyen Türkiye için aktif olunması gereken bir bölgedir. Bu bölgedeki siyasi dengelerin değişimi Türkiye ile doğrudan bağlantılıdır. Bölgede, özellikle İran, Irak ve Suriye'deki siyasi hareketlilikler Türkiye'yi doğrudan etkileyecektir. Türkiye'nin bölge üzerindeki tarihi ve kültürel geçmişi, bölgeyi tanımak ve kültürel yakınlık açısından bir avantaj olduğu gibi aynı zamanda Türkiye'ye bölgesel bir misyon da yüklemektedir. Türkiye'nin Orta Doğu'daki etkinliğinin sınırları ise sorumluluk ve milli çıkarlar ile savaş riski arasındaki hattı oluşturmaktadır.

Bu yazı içerisinde pro-aktif dış politika ilkesinin araçları, hedefleri ve muhtemel sonuçları açısından Türkiye'nin Orta Doğu'da üstlendiği riskler ve bu risklerin nelere mal olabileceği değerlendirilecektir. Türkiye'nin ilk olarak İsrail ile yaşadığı gerginlik, Libya'ya müdahale tartışmaları ve son olarak Suriye'ye müdahale konuları, Türkiye'nin gündeminde savaş ihtimaline yer vermiştir. Bu tartışmalar bağlamında, Türkiye'nin izlemiş olduğu dış politika savaşa ne kadar yakın durmaktadır veya Türkiye gerçekten savaşmayı istemektedir midir? Bu soruya cevap verebilmemiz için, Türkiye'de toplumun ve Türk Dış Politikası'nın savaşa yaklaşımı, Orta Doğu'nun taşıdığı çatışma ve savaş risklerinin varlığı, günümüz şartlarında uluslararası ilişkilerde savaş ihtimalinin nasıl değerlendirildiği ve Türkiye'nin Orta Doğu politikasında izlediği stratejilerin değerlendirilmesi gerekmektedir.

Dünya'da ve Türkiye'de savaşa yönelik yaklaşımlara baktığımızda, bazı milletlerin savaşçı, bazılarının ise barışçı özellikler taşıdığını görebiliriz. Barışçı özellikler taşıyan milletlerin, yöneticileri tarafından savaşa ikna edilmesi zorken, savaşçı özellikler taşıyan milletlerin savaşa ikna edilmesi daha kolaydır.[3] Tarihi olarak bakıldığında savaşlarla dolu bir geçmişe sahip olan Türklerin savaşçı bir millet oldukları söylenebilir fakat I. Dünya Savaşı'ndan sonraki dönem incelendiğinde Türkiye'nin savaş ve askeri müdahaleyi bir dış politika aracı olarak kullanmaktan kaçındığı görülmektedir.[4] Dış politika yapıcılarının barışçı yaklaşımlarının yanında Türk milletinin, özellikle kendilerini tehlikede hissettiklerinde veya onurlarını kırıcı bir durum ortaya çıktığında, savaşmayı göze alabilen bir karaktere sahip olmaları halkın savaşa girme yönünde ikna edilmesini kolaylaştıran bir yapı ortaya çıkarmaktadır. Bundan dolayı dış politika karar vericilerinin Türk Dış Politikasındaki geleneksel barışçıl tavrın dışına çıktıklarında, mevcut iktidarın sahip olduğu halk desteği de düşünüldüğünde, Türkiye'nin askeri müdahaleyi bir seçenek olarak kullanması çok zor olmayacaktır.

Türkiye, pro-aktif dış politika ilkesiyle, Orta Doğu coğrafyasında, yani tarihi gurur kaynağı olarak ön plana çıkan Osmanlı Devleti'nin büyük oranda hâkim olduğu coğrafyada etkin bir dış politika izlemeye çalışmaktadır. Orta Doğu'da lider ülke rolüne soyunmak, krizleri çözmek, model ülke olmaya çalışmak ve ekonomik etkinlik sağlamak bazı riskleri de berberinde getirmektedir. Orta Doğu'nun taşıdığı risklerin temel sebebini siyasi sınırlar oluşturmaktadır. Orta Doğu'nun siyasi sınırları, bölgeyi potansiyel kriz ve çatışma alanı durumuna sokmaktadır. Orta Doğu'da siyasi hatlar, fiziki ve sosyo-kültürel hatlar ile uyuşmamaktadır.[5] Bununla birlikte bölgedeki Arap Devletlerinin, olması gerekenden daha dar sınırlara hapsedildiklerini düşünmesi, devletlerin sınırlara yönelik strateji geliştirmesine neden olmaktadır.[6] Ayrıca Orta Doğu'daki su sorunu bölgeyi potansiyel çatışma alanına dönüştürmektedir. Bu bağlamda İsrail-Suriye-Türkiye ilişkilerindeki çatışma ve ittifak ihtimallerinde su sorunu büyük önem arz etmektedir.[7] Büyük güçlerin Orta Doğu'yu bir rekabet sahası halinde kullanmaları da, bölgedekietnik ve dini unsurların güçlendirilerek mücadele aracı haline getirilmesine neden olmaktadır. Bölgesel dinamiklerin sürekli hareketli ve dinç tutulması, gerilimi de sürekli olarak beslemektedir.

Orta Doğu'da savaş riski olduğunu destekleyen bir diğer durum da bölgedeki siyasal yapıların anti-demokratik olmalarıdır. Tarihsel olarak, hiçbir savaşın liberal demokrasi ile yönetilen toplumlar arası gerçekleşmediği görüşü[8] Orta Doğu'daki çatışmaları ve savaşları yönetim anlayışları çerçevesinde bir zemine oturtmaktadır. Bununla birlikte demokratik Batı dünyasında gelişen diplomasi kültürü içerisinde kullanılan dış politika araçları ile Orta Doğu'da kullanılan dış politika araçlarının farklılığı da savaş riskini arttırmaktadır. Dış politikada iki devlet arasında gerilimin tırmandırılması sırasında en son başvurulacak araç olan askeri müdahale, Orta Doğu'da öncelikli bir seçenek olarak değerlendirilebilmektedir. Türkiye ile İsrail arasında yaşanan Mavi Marmara Krizi buna bir örnektir.[9] Türkiye bu olayda kendisini bir anda savaşın eşiğinde bulmuştur.

Orta Doğu'da geçmişten gelen kriz ve çatışma alanlarının yanında Tunus'la başlayan halk hareketleriyle birlikte bölgedeki dinamik yapı daha da hareketlenmiştir. Bu değişim sancısının yarattığı çatışmalar ve Orta Doğu'nun geleneksel kriz ve çatışmaları bölgede savaş riskini arttırmaktadır. Bu şartlar altında Orta Doğu'da lider ülke olmak isten Türkiye de savaş riskini üstlenmektedir. Türkiye'nin bölgesel politikaları her ne kadar barışçıl söylemlerle ve işbirliği süreçleriyle şekillendirilmek istense de "Orta Doğu" barışçıl çözümlerin garantisini vermemektedir. Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu'nun Orta Doğu'daki sorun kaynağını ortadan kaldırmak adına, sorunların iç çatışmaya dönüşmeden Türkiye'nin liderliğinde bir medeniyet açılımı ile işbirliği sürecinin oluşturulması yönündeki yaklaşımın[10] doğru bir yaklaşım olduğu söylenebilir ancak süreç tahmin edildiği gibi ve kontrollü bir şekilde ilerlememiştir. Öyle ki, ülkeler bir anda iç çatışmaya sürüklenmiş ve bunun sonucunda bölgede tesis edilmek istenen işbirliği üzerine yapılan konuşmalar; yerini kimin, ne zaman, nereye müdahale edeceği tartışmalarına bırakmıştır.

Davutoğlu Orta Doğu ile ilgili yaptığı bir benzetmede; bölgenin iyi örülmemiş bir taş duvar olduğunu, taşlardan binin oynatılması halinde duvarın yıkılabileceğini ve duvarın yıkılmadan yeni bir şeklin verilmesi için ise, aynı anda birden fazla taşın hareket ettirilmesi gerektiğini belirtmiştir.[11] Bu benzetme, sürecin yıkılma ve yıkılırken birilerini altında bırakma riskini yansıtmaktadır. Bu bağlamda Türk Dış Politikası'nın karar alıcıları Orta Doğu'da etkinlik ve değişim için savaş riskini üstlerine almaları gerekmektedir çünkü bölgenin doğası siz savaşmayı istemeseniz bile sizi bu noktaya taşıyabilmektedir. Orta Doğu'da kontrollü bir dış politikanın aynı istikamette ve istikrarda süremeyeceği görülmektedir. Yeni bir krizle savaşın eşiğine gelindiğinde, savaşmak istemeyen devlet eşikte ayak diretse bile dengesini kaybederek veya başkası tarafından itilerek eşiğin öbür tarafına geçebilir.

[1] Bülent Aras, "Davutoğlu Era in Turkish Foreign Policy", SETA, Policy Brief, May 2009, No:32, s.9.

[2] ARAS, Davutoğlu Era…, s.11.

[3] Bülent Şener, Türk Dış Politikasında Güç Kullanma Seçeneği, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, İstanbul, 2011, s.52.

[4] Kıbrıs Müdahalesi ve Kore Savaşı bu durumun istisnalarıdır. Kıbrıs müdahalesi, Türkiye'nin Kıbrıs'ın bütünlüğü konusunda garantör devletlerden biri olması ve barış için bütün seçenekler tüketildikten sonra müdahale edilmesinden dolayı meşru ve elzem bir duruma sahiptir. Bkz. Nasuh Uslu, Türk Amerikan İlişkilerinde Kıbrıs, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara, 2000, s. 277, Bülent Şener, Türk Dış Politikasında Güç…, s.585-586.

[5] Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik Türkiye'nin Uluslararası Konumu, Küre Yay., 20. Baskı, İstanbul, 2004, s.140.

[6] DAVUTOĞLU, Stratejik Derinlik, s.361.

[7] DAVUTOĞLU, Stratejik Derinlik, s.138.

[8] Michael W. Doyle, "Liberalism and World Politics", The American Political Science Review, Aralık 1986, s.80.

[9] Ümit Özdağ, Şanlı Bahadır Koç, "Mahalleye Hoş Geldin: Türkiye'nin Ortadoğu'da İlk Günü", 21. Yüzyıl Dergisi, Sayı:18, Haziran 2010, s.5-12.

[10] DAVUTOĞLU, Stratejik Derinlik, s.137.

[11] DAVUTOĞLU, Stratejik Derinlik, s.323.