YAZAN: VUSAL HASANZADEH
5-6 Temmuz 2024 tarihlerinde Azerbaycan’ın 8 Kasım 2020 tarihinde işgalden kurtardığı Karabağ’ın Şuşa şehrinde Türk Devletleri Teşkilatı’nın (TDT) Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi gerçekleşti. Toplantıya Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan, Kırgızistan ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) Cumhurbaşkanları, Macaristan Başbakanı, Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Yardımcısı ve TDT’nin Genel Sekreteri katıldı. “Ulaştırma, Bağlantısallık ve İklim Hareketi ile Sürdürülebilir Bir Gelecek İnşa Etmek”[1] başlığı altında gerçekleşen toplantı sonrasında 31 maddelik “Karabağ Deklarasyonu”[2] imzalandı. Enerji İşbirliği, çevre ve iklim, iklim eylemi ve Gazze’deki durum başta olmakla birçok konunun ele alındığı toplantının[3] aynı zamanda Türk dünyası entegrasyonu için birçok anlamı var.
İlk önce, Türk Devletleri ilk kez Azerbaycan’ın 30 yıl sonra işgalden kurtardığı topraklarda bir zirve görüşü gerçekleştirdi. Karabağ’ın kalbi sayılan Şuşa kenti aynı zamanda Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY) tarafından “2023 Türk Dünyası Kültür Başkenti”[5] ilan edilmişti. Hatırlanacağı üzere, Azerbaycan ve Türkiye arasında ilişkileri müttefiklik seviyesine çıkartan ve Türk dünyası için çok büyük bir öneme sahip olan Şuşa Beyannamesi’de 15 Haziran 2021 tarihinde aynı bölgede imzalanmıştır. Yaklaşık 3 yıl sonra TDT üyelerinin bu bölgede zirve toplantısı yaparak Karabağ Deklarasyonu’nu imzalaması da önemli anlama sahiptir. İkinci olarak, 2022 yılında 9. Türk Devletleri Teşkilatı Semerkant Zirvesi’nde TDT’ye gözlemci üye statüsünde katılan KKTC’nin Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in daveti ile bu toplantıda yer alması dikkat çeken anlardan biri olmuştur. Uluslararası arenada sadece Türkiye Cumhuriyeti tarafından resmen bağımsız ve egemen bir devlet olarak tanınan KKTC’nin TDT içerisinde de faaliyetinin artırılması Kıbrıs Türklüğünün haklı davası için büyük önem arz etmektedir. Bugün gelinen noktada KKTC’nin TDT içerisindeki faaliyeti özellikle 2020 yılından itibaren daha da belirgin hale gelen Ermenistan-Yunanistan-GKRY ittifakına[6] da bir cevap olacaktır. Üçüncü olarak, Macaristan Başbakanı Viktor Orban’ın da bu zirvede yer alması çok mühim bir meseledir. 2018 yılında TDT’ye gözlemci üye olan Macaristan aynı zamanda AB üyesi bir ülke olmakla birlikte günümüzde AB’nin dönem başkanlığını da yürütmektedir. Başta Fransa olmakla bazı AB üyelerinin son dönemde Azerbaycan’a karşı Ermenistan’ı desteklediği ve bölgede Azerbaycan ile Ermenistan arasında olası barış anlaşmasını bozma potansiyeline sahip adımlar attığı da gözle görünen bir gerçektir.[7] Böyle bir süreçte Macaristan’ın bu zirveye katılımı Azerbaycan’a ve TDT’ye olan desteğinin en belirgin göstergelerinden biridir. Bununla birlikte AB Macaristan’ın KKTC’nin de yer aldığı bu zirveye katılmasını eleştirmekten de geri durmadı. AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikası Yüksek Temsilcisi Josep Borell konu ile ilgili yaptığı açıklamada KKTC’yi “Kıbrıslı Türk ayrılıkçı varlık” olarak ifade etmekle birlikte Macaristan’ın bu zirveye katılım için AB’den yetki almadığını ve AB’nin “yalnızca Kıbrıs Cumhuriyeti’ni tanıdığını” [8] belirmiştir.[9] Dördüncü olarak, TDT’nin artık gayrıresmi zirve toplantılarını artırması meselesidir. 14 Şubat 2024 tarihlerinde “Başka bir ailemiz yok. Bizim ailemiz Türk dünyasıdır. Kendimizi çok iyi hissediyoruz. Türk Devletleri Teşkilatı'na üye olan tüm ülkelerle kardeşlik ilişkilerimiz mevcut ve bizim politikamız Türk Devletleri Teşkilatını güçlendirmektir.”[10] diye açıklamalarda bulunan Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev TDT’nin yılda bir kere toplanmasının yeterli olmayacağını geçtiğimiz aylardaki açıklamalarında ifade etmiştir.[11] Bugün gelinen süreçte özellikle II. Karabağ Savaşı’nda Azerbaycan’ın kazandığı zafer Azerbaycan ve Türk dünyası ilişkilerini yükseltmekle birlikte Türk dünyasını da birbirine çok yaklaştırmış ve Türk dünyası birliğinin önemini göstermiştir.[12] Azerbaycan’ın TDT toplantısını Şuşa’da gerçekleştirmesi bugün Ermenistan’ı yeniden savaşa tahrik ederek bölgeyi ateş çemberine çevirmek isteyen başta Fransa olmakla birçok ülkeye karşı Türk Dünyası ile birlikte adım atacağını ifade etmesi olarak da belirtebiliriz.
Şekil 1. Karabağ Deklarasyonu’nun imzalanması[13]
Toplantıda yapılan açıklamalara da genel olarak baktığımızda Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev “Biz büyük coğrafi alanı kapsıyoruz. Ülkelerimizde olumlu demografik dinamizm var. Askeri potansiyelimiz, savaş alanında kendisini defalarca ortaya koydu. Zengin doğal kaynaklarımız, ulaştırma bağlantılarımız, zengin tarih ve kültürümüz bizim büyük servetimizdir. 21. yüzyıl, Türk Dünyası'nın kalkınma yüzyılı olmalıdır.”, “TDT'nin bütçesi, hedeflerimizin gerçekleştirilmesi açısından yeterli değil. Bu nedenle Azerbaycan TDT sekretaryasına 2 milyon dolar ödedi.” açıklamalarında bulunmakla birlikte Orta Koridor’un önemine vurgu yaptı ve TDT üyelerini Azerbaycan’ın ev sahipliği yapacağı COP-29 etkinliğine davet etti.[14] Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanı Hakan Fidan KKTC’nin Türk dünyasının sorumluluk alması gerektiği meseleler arasında yer almasına vurgu yapmakla birlikte, Gazze meselesi, Rusya-Ukrayna savaşına dair açıklamalarda bulunmuş ve “Teşkilatımızın önemli merkezlerde irtibat ofisleri teşkil etmesi ve temas sefaretleri belirlemesinin faydalı olacağını düşünüyorum. Sınırlarımızın ötesinde Türk kültürünün ve kimliğinin bayrağını dalgalandıran kardeşlerimizi de teşkilatımızın gündemine almamız gerekiyor. (Özbekistan) Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev'in fikir babalığını yaptığı ve Bişkek zirvesinde kabul edilmesi planlanan 'Türk Dünyası Şartı' belgesinde, bu hususa atıf yapılmış olmasını son derece kıymetli buluyorum. Balkanlar'da, Doğu Avrupa'da, Orta Doğu'da, Afganistan'da ve dünyanın çeşitli bölgelerinde yaşayan soydaşlarımızın kimliklerini korumalarına yardımcı olmak tarihimize karşı sorumluluğumuzdur.”, “Alfabe birliğimizi bir an önce tesis etmeliyiz.” ifadelerine konuşmasında yer vermiştir.[15] Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev BM İklim Zirvesi’nin TDT için önemine vurgu yapmakla birlikte TDT için aynı zamanda “Ülkelerimiz, kararlılıkla büyük dünya pazarlarına açılmayı ve yeni tarihi koşullarda Büyük İpek Yolu'nu yeniden canlandırmayı hedefliyor.” diye belirtmiştir.[16] Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev de “Türk Devletleri Teşkilatının uluslararası otoritesini artırmak için çabalayacağız. Bu kapsamda 'Türk Devri' sloganı adı altında teşkilatın etkileşimini genişletmeyi sürdüreceğiz.” ifadelerini dile getirmekle birlikte Hazar Denizi ve Aral Gölü ile ilgili çevre ve iklim sorunlarını, yapay zeka vasıtasıyla “Büyük Türk Dili Modeli” projesi ve Orta Koridor’un artan önemine dair açıklamalarda bulundu.[17] Macaristan Başbakanı Viktor Orban ise genel olarak geçen ay yaşanan Avrupa Parlamentosu seçimi ve Macaristan’ın AB dönem başkanlığına dair açıklamalar yapmakla birlikte Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in son yıllarda binlerce insanın bölgede barış ve huzur içinde yaşamasını sağlamak için ortaya koyduğu çabayı takdir etmekle birlikte “Türk Devletleri Teşkilatını Doğu ve Batı arasında işbirliğini öne çıkartan önemli bir organizasyon olarak gördüklerini” ifade etmiştir.[18]
Son olarak, gelinen sürecin Türk Dünyası Birliği için büyük öneme sahip olduğunu belirtmekle birlikte TDT’nin uluslararası arenada gücünün artması için üye ülkelerinin birbirileri ile olan ilişkilerini daha da sıklaştırmakla birlikte bugün Türk dünyası için büyük öneme sahip olan KKTC’nin uluslararası arenada bağımsız ve egemen bir devlet olarak hukuki çerçevede tanınması, Türk dünyasını birleştirecek Zengezur Koridoru’nun açılması, bağımsız Türk Devletleri dışında yaşayan Türk soylu halkların durumu ile ilgili meselelerde ortak adımlar atması son derece mühimdir. Ayrıca gelecek dönemde üye devletler arasında savunma ve güvenlik anlamında da işbirliğinin artmasına dair meselelerin TDT içerisindeki müzakerelerde yerini alması da günümüz uluslararası ilişkilerdeki durumu göz önünde bulundurduğumuz takdirde gerekli adım olarak görülmektedir. Bununla birlikte TDT’nin resmi zirveleri ile birlikte gelecekte gayrıresmi zirvelerinin artması da üye devletlerin ilişkilerine olumlu anlamda etki edecektir.
[1] “Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Gayrıresmi Zirvesi Azerbaycan'ın Şuşa kentinde gerçekleştirildi”. 06.07.2024, https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-devlet-baskanlari-gayriresmi-zirvesi-azerbaycanin-susa-kentinde-gerceklestirildi_3356 erişim tarihi: 06.07.2024
[2] Karabağ Deklarasyonu’nun tam hali için bkz; https://www.turkicstates.org/assets/pdf/haberler/garabagh-declaration-3357-261.pdf erişim tarihi: 08.07.2024
[3] “TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi'nin ardından Karabağ Deklarasyonu yayımlandı”. TRT Avaz, 07.07.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/tdt-devlet-baskanlari-gayriresmi-zirvesinin-ardindan-karabag-deklarasyonu-yayim/668a2f36801fa1821b0f7486 erişim tarihi: 08.07.2024
[4] “Türk Devletleri Teşkilatı Devlet Başkanları Gayrıresmi Zirvesi Azerbaycan'ın Şuşa kentinde gerçekleştirildi”. 06.07.2024, https://www.turkicstates.org/tr/haberler/turk-devletleri-teskilati-devlet-baskanlari-gayriresmi-zirvesi-azerbaycanin-susa-kentinde-gerceklestirildi_3356 erişim tarihi: 08.07.2024
[5] Deniz Açık&İsmail Özdemir, “Azerbaycan'ın Şuşa kenti '2023 Türk Dünyası Kültür Başkenti' ilan edildi”. Anadolu Ajansı, 31.03.2022, https://www.aa.com.tr/tr/gundem/azerbaycanin-susa-kenti-2023-turk-dunyasi-kultur-baskenti-ilan-edildi/2551507 erişim tarihi: 08.07.2024
[6] Konu hakkında bkz: Vusal Hasanzadeh, “ZENGEZUR KORİDORU’NDA GÜÇ MÜCADELESİ”. 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Özel Rapor, 2023: s.26-31; Erişim için: https://21yyte.org/tr/ozel-raporlar/ozel-rapor-zengezur-kori-doru-nda-guc-mucadelesi-2 erişim tarihi: 08.07.2024
[7] Konu hakkında bkz: Vusal Hasanzadeh, Brüksel Görüşmesi sonrasında AB’nin Ermenistan Politikası ve Güney Kafkasya’ya olası etkileri, ATAUM Blog, Çevrimiçi Yayın, 04.06.2024, https://ataum.ankara.edu.tr/2024/06/04/bruksel-gorusmesi-sonrasinda-abnin-ermenistan-politikasi-ve-guney-kafkasyaya-olasi-etkileri/ erişim tarihi: 08.07.2024; Vusal Hasanzadeh, “ZENGEZUR KORİDORU’NDA GÜÇ MÜCADELESİ”, s,39-49.
[8] “Kıbrıs Cumhuriyeti” ifadesinden kasıt Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’dir.
[9] Açıklamanın tam hali için bkz: “OTS: Statement by the High Representative on the participation of Prime Minister Orbán at the informal summit of the Organisation of Turkic States”. EEAS Press Team, 06.07.2024, https://www.eeas.europa.eu/eeas/ots-statement-high-representative-participation-prime-minister-orb%C3%A1n-informal-summit-organisation_en?channel=eeas_press_alerts&date=2024-07-06&newsid=0&langid=en&source=mail erişim tarihi: 08.07.2024
[10] “Şuşa Zirvə görüşü – Azərbaycanın Türk dünyasının birliyinə növbəti töhfəsi”. Azertag, 06.07.2024, https://azertag.az/xeber/susa_zirve_gorusu___azerbaycanin_turk_dunyasinin_birliyine_novbeti_tohfesi-3084614 erişim tarihi: 08.07.2024
[11] Azər Nuriyev, “Şuşa Zirvə görüşü – Türk dünyasının mühüm platforma meydanı – ŞƏRH”. Report, 07.07.2024, https://report.az/xarici-siyaset/susa-zirve-gorusu-turk-dunyasinin-muhum-platforma-meydani-serh/ erişim tarihi: 08.07.2024
[12] Konu hakkında bkz: Prof. Dr. Kürşad Zorlu&Vusal Hasanzadeh, “Karabağ Zaferi’nin Türk Dünyası’na Etkilerine Üzerine Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası-30 içinde, Astana: Uluslararası Türk Akademisi, 2021: s. 296-307.
[13] “Şuşada Türk Dövlətləri Təşkilatının Dövlət başçılarının qeyri-rəsmi Zirvə görüşü keçirilib YENİLƏNİB - 3 VİDEO”. 06.07.2024, https://azertag.az/xeber/susada_turk_dovletleri_teskilatinin_dovlet_baschilarinin_qeyri_resmi_zirve_gorusu_kechirilib_yenilenib___3_video-3085058 erişim tarihi: 08.07.2024
[14] Detaylı bilgi için bkz: “Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi'nde konuştu”. TRT Avaz, 06.07.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/azerbaycan-cumhurbaskani-aliyev-tdt-devlet-baskanlari-gayriresmi-zirvesinde-ko/66890dce8323c2e4d8881599 erişim tarihi: 08.07.2024
[15] Detaylı bilgi için bkz: “Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, TDT Gayriresmi Dışişleri Bakanları Konseyi Toplantısı’nda konuştu”. TRT Avaz, 06.07.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/disisleri-bakani-hakan-fidan-tdt-gayriresmi-disisleri-bakanlari-konseyi-toplant/668908dc8323c2e4d8881598 erişim tarihi: 08.07.2024
[16] Detaylı bilgi için bkz: “Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi'nde konuştu”. TRT Avaz, 06.07.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/ozbekistan-cumhurbaskani-mirziyoyev-tdt-devlet-baskanlari-gayriresmi-zirvesind/66894efd801fa1821b0f7482 erişim tarihi: 08.07.2024
[17] Detaylı bilgi için bkz: “Kazakistan Cumhurbaşkanı Tokayev, TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi'nde konuştu”. TRT Avaz, 06.07.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/kazakistan-cumhurbaskani-tokayev-tdt-devlet-baskanlari-gayriresmi-zirvesinde-k/66892cc58323c2e4d888159e erişim tarihi: 08.07.2024
[18] Detaylı bilgi için bkz: “Macaristan Başbakanı Orban, TDT Devlet Başkanları Gayriresmi Zirvesi'nde konuştu”. TRT Avaz, 06.07.2024, https://www.trtavaz.com.tr/haber/tur/avrasyadan/macaristan-basbakani-orban-tdt-devlet-baskanlari-gayriresmi-zirvesinde-konustu/66894f5c801fa1821b0f7483 erişim tarihi: 08.07.2024
