1990'lı yılların başında Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Rusya ve Türkiye arasında yoğun bir rekabetin meydana geleceği söylenmekteydi.
Bu rekabet alanları özellikle Kafkaslar ve Orta Asya coğrafyası idi. Kuşkusuz, bu rekabet bir ölçüde yaşandı. Hatta karşılıklı açıklamalar ve geliştirilen söylemler bazen iki ülke arasındaki ilişkilerde tansiyonu yükseltti. Fakat genel olarak bakıldığında bu rekabet, boyutları ve süresi itibariyle tahmin edilenin çok altında oldu. Bunun birkaç nedeni vardır.
- "Türkiye'nin bu sürece hazırlıksız yakalanması" önemli nedenler arasındadır. Aslında "hazırlıksız yakalanma" o dönemdeki durumu değerlendirmek açısından çok da isabetli bir ifade değildir. Sadece Türkiye'nin bölgeye yaklaşımı ekonomik ve politik açıdan yeterli değildir. Bunun gerek objektif gerekse sübjektif nedenleri vardır. İç ve dış politikadaki gelişmelerin de bu yetersizliği etkilediği, bilinen bir gerçekliktir.
- Bölge ülkelerindeki yönetimler Türkiye'nin politikalarına gereken şekilde olumlu tepki vermediler veya veremediler. Komünist yönetimler yeni döneme geçiş sürecinin zorlukları ile karşılaşırken "tedbirli" ve "sağduyulu" politikayı tercih ettiler. Moskova merkezli politikalardan kopma yoluna gitmek ise çok riskli sonuçlar doğurdu (Mesela Azerbaycan'daki Karabağ sorunu, Elçibey iktidarının yıkılması)
- Rusya bu bölgeleri "yakın çevre" alanı içine aldı ve çok değişik yöntemlerle kendi denetimi altında bulundurmağa çalıştı.
1990'lı yılların sonlarına doğru iki ülke arasındaki ticari ilişkiler hızla gelişirken Rusya ve Türkiye'nin bölgeye yönelik rekabet politikaları da gittikçe değişmeye başladı. Birçok alanda ve konuda yeni işbirliği olanakları ortaya çıktı. İki ülke arasında ticaret, inşaat, turizm ve enerji alanlarında yoğun işbirliği oluştu. Rusya ve bir NATO üyesi Türkiye bir zamanlar "soğuk savaş"ın iki düşman ülkesiyken son dönemde petrol ve doğalgaz boru hatlarından nükleer elektrik santraline dek değişik projeler geliştirerek yoğun işbirliği içine girdiler. [i]
Bugün itibariyle Türkiye ve Rusya arasındaki ekonomik ilişkilerde önemli bir ilerleme sağlanmıştır. Rusya, 38 milyar dolarlık[ii] ticaret hacmiyle Türkiye'nin en büyük ticaret ortağı haline gelmiştir. 2009 yılında yaklaşık 22 milyar dolarlık (3 milyarı ihracat, 19 milyarı ithalat) ticaret hacmiyle ikinci sırada yer almıştır.[iii] Bunun yanı sıra iki ülke arasındaki ilişkilerde Türkiye'nin karşılıklı ticaret dengesini sağlaması gerektiğine de vurgu yapılması önemlidir. 2009 yılında Türkiye tükettiği doğal gazın yarıdan fazlasını, petrolün ise dörtte birini Rusya'dan ithal etmiştir. Türk müteahhitlerinin Rusya'da gerçekleştirdiği projelerin toplam değeri 30 milyar dolardır. Doğrudan yatırımların meblağı 6 milyar dolardır. Türkiye'ye yapılan doğrudan Rus yatırımlarının miktarı ise 4 milyar dolardır. 2008 ve 2009 yıllarında Türkiye'ye gelmiş Rus turistlerin sayı 2.8 ve 2.9 milyondur. 13 Ocak 2010'da iki ülke başbakanlarının görüşmesinde 2015 yılında Türkiye ve Rusya arasındaki ticaret hacmini 100 milyar dolara ulaştırılması öngörülmüştür. [iv]
Beklentiler
İkili ilişkilerin gelişmesinde her iki ülkenin üst düzey yöneticilerinin karşılıklı ziyaretleri önemli yere sahiptir. Bu görüşmeler sırasında ele alınan konular ve varılan anlaşmalar ikili ilişkileri yüksek düzeyli işbirliği seviyesine yükseltmiştir. Son dört yılda Rusya ve Türkiye yöneticilerinin ondan fazla ziyareti gerçekleşmiştir.[v] Salı günü D.Medvedev'in Ankara'ya yapacağı ziyaret de bu anlamda önemlidir. 11-12 Mayısta yapılacak ziyarette enerjiden ulaşıma kadar değişik alanlarda 12 anlaşma imzalanması öngörülmüştür.[vi] Medvedev'in eşliğinde çok sayıda bakan Ankara'ya gelecek ve Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi'nin ilk toplantısı yapılacaktır.
Ziyaret sırasında imzalanacak önemli belgelerden birisi vizelerin kaldırılmasıdır. Başka önemli konu da enerji alanında bazı anlaşmaların imzalanabileceğidir. Ziyaretle ilgili Rus kaynaklarının haberlerinde nükleer santral projesine ilişkin anlaşmanın imzalanması beklentisi de dile getirilmektedir.
Başka bir önemli husus da Karabağ süreciyle ilgili müzakerelerin yapılacağıdır. Rusya'nın Bakü Büyükelçisi V. Dorokhin, bu ziyaret sırasında Karabağ sorununun ele alınacağını bildirmiştir.[vii]
Türkiye'nin aktif bir rol gösterdiği, İran'ın nükleer programı sorununu çözme çabaları da üzerinde durulacaktır.
Gerçekler Beklentilerin Neresinde
Söz konusu ziyaretin ikili ilişkilerin geliştirilmesi açısından önemi büyüktür. Fakat bazı konularda sorunların aşılacağı o kadar da zor olmayacaktır. Öncelikle vizelerin kaldırılması konusunda anlaşma imzalansa bile yürürlülük sürecindeki sorunların yakın dönemde aşılması imkansızdır. Geçen yıl Türk tarafına göre 2 milyon 600 bin, Rusya istatistiklerine göre ise 1 milyon 900 bin Rus vatandaşı Türkiye'yi ziyaret etmiştir. Turistik amaçla Moskova'ya gelen Türk sayısının ise 30-40 bin civarında bulunduğu sanılıyor. Hazırda yürürlükteki uygulamaya göre Rusya vatandaşları sınır kapılarından 20 dolar ödemekle kolayca Türkiye'ye giriş yapabilmekteler. Türk vatandaşları Rusya'ya girebilmeleri için kolay olmayan bir vize işlemi yaptırmak zorundalar. [viii]Parafe edilen belgede Türk ve Rus vatandaşlarının bir aya kadar turistik ziyaretlerinin vize zorunluluğu dışında tutulması öngörülüyor. Ruslar açısından yeni anlaşma gereği iki aylık sürenin 30 güne indirilmesi bir dezavantaj olarak görülebilir. Türkler açısından, vize kaldırılsa bile Rusya'da bir aylık ikamet süresi için öngörülen yasal prosedürün değiştirileceği söylenemez. Halen Rusya'ya giriş yapan bütün yabancı ülke vatandaşlarının 3 gün içinde Federal Göçmen Dairesi'ne kayıt yaptırması zorunluluğu vardır. Bu uygulama Rusya ile vize muafiyeti olan ülkelerin vatandaşları açısından da büyük zorluklar çıkarmaktadır. Bürokratik engeller üç gün içinde kayıt yaptırmayı zorlaştırdığı için giriş yapanların büyük kısmı yasal olmayan yollara başvurmakta veya kayıt yaptırmadan ikamet etmekler.
Başka bir önemli nokta da Karabağ sürecine ilişkin müzakerelerden beklenen sonuçtur. Ankara, Rusya'nın Kafkaslarda barışın sağlanması konusunda samimi olduğunu düşünüyor ve Türkiye-Ermenistan arasında devam eden normalleşme sürecine de katkı sağlamasını bekliyor.[ix] "Kafkaslarda barış" konusunda Rusya ve Türkiye'nin yaklaşımları tamamen farklıdır. Rusya'nın Karabağ sorununun adaletli çözümü için çalıştığını düşünmek aşırı iyimserlik olacaktır. Bu yüzden Medvedev ziyareti sırasında yapılacak bir Karabağ müzakeresi bu zamana dek yapılmış sayısı belirsiz görüşmelerden farklı olmayacaktır.
Türkiye ve Rusya arasındaki ortaklık, bazen seslendirildiği gibi, bir stratejik bir ortaklık değildir. Zaten Türkiye ile Rusya arasında kurulacak konseyin isminde "stratejik" ifadesi bulunmamakta ve "Yüksek Düzeyli İşbirliği Konseyi" "adlandırılmaktadır. Bugüne dek çözümünü bulmamış ve geri plana aktarılmış birçok sorunların var olduğu unutulmamalıdır. Taraflar arasında hala bir "algılama sorunu" söz konusudur. Özellikle Türklerle veya Türkiye ile ilgili Rus toplumundaki önyargılı tutumlar devam etmektedir. Orta Asya ve Kafkasya'da yaşanan "gizli" rekabetin hiçbir zaman ortadan kalkmayacağını söylemek abartılı olmayacaktır. Tüm bunlara rağmen işbirliği ve rekabet alanları konusunda sağlıklı değerlendirmelerde bulunarak iki ülke arasındaki ilişkilerde karşılıklı çıkarlara dayalı önemli adımlar atılabilir. Rusya-Türkiye ilişkilerinde gelişmeler, iki ülke arasındaki sorunlu veya rekabet nitelikli konuların asgariye indirilmesi her iki ülkeye ABD ve AB ile ilişkilerinde geniş manevra olanakları sunacaktır.
[i] Орхан Кошкун, Чем опасно и чем выгодно сближение Турции с Россией, http://inosmi.ru/asia/20100112/157509079.html
[ii] Moskova'ya göre bu rakam 33,8 milyar dolardır.
[iii] Türkiye de Rusya'nın en büyük 5. ticaret ortağı durumundadır
[iv] Ахмет Давутоглу, Внешняя политика Турции и Россия, "Россия в глобальной политике". № 1,Январь -Февраль 2010, http://www.globalaffairs.ru/numbers/42/13268.html
[v] История российско-турецких отношений. Справка, http://www.rian.ru/politics/20090806/179919131.html
[vi]12 önemli anlaşma Medvedev'i bekliyor. Taraf. 09.05.2010, http://taraf.com.tr/haber/12-onemli-anlasma-medvedev-i-bekliyor.htm
[vii] "Medvedev, Ankara'da Karabağ'ı görüşecek", http://www.haberx.com/medvedev_ankarada_karabagi_gorusecek(17,n,10330033,121).aspx
[viii] Türkiye Ile Rusya Arasında Vizesiz Dönem Başlıyor, http://www.haberiniz.com/index.php?option=com_content&task=view&id=12584&Itemid=172
[ix] "Medvedev, Ankara'da Karabağ'ı görüşecek", http://www.haberx.com/medvedev_ankarada_karabagi_gorusecek(17,n,10330033,121).aspx
