Kuzey Irak’ın mevcut yönetiminin referandum kararı ve gelecek politikalarını oluşturan düşüncelerin temellinde, dış etki olarak Amerika ve Türkiye üzerinde duruyoruz. Fakat dünyada bu bölgeyi yakından takip eden sadece ABD ve biz değiliz elbette. Dünyadaki büyük oyuncuların bizim için hassasiyet oluşturan bölgelerde nasıl bir geçmişe sahip oldukları ve bu esasa dayalı gelecek planlarının ne olduğunu iyi okumamız gerek. Uzun vadede bu planların nasıl ve hangi açılardan bizi etkileyebileceğini göz önünde bulundurarak, yol haritalarımızda olası farklı ülke krizlerinin önüne geçebiliriz. Özellikle Rusya, Çin ve ABD’nin Erbil ile ilişkilerinin kökeni ve kendi ülkelerinin çıkarları ile örtüşen Erbil yol haritalarını iyi anlamalıyız. Elbette üç ülkenin de dış politika hedefleri ortak olmayacaktır. Dolasıyla her olasılığı hesaba katmalı, ülkemizin çıkarlarını ve komşu ülkelerin sınır bütünlüğünü esas alan istikrarlı ve sürdürülebilir politikalar üretebilmeliyiz. Bu amaçla Pekin- Erbil ilişkisinde bilinmeyenleri ele alıyorum.
Çin’in Irak’taki Yatırımlarının Boyutları
Çin-Irak [1]diplomatik ilişkisi 25 ağustos 1958’de başlamıştır. Çin'in Irak'la uzun ve dostça ilişkisi olmuştur. 1958 yılında iki ülke arasındaki diplomatik ilişkilerin kurulmasından sonra ikili ekonomik ilişkiler hızlı geliştirilerek devam etmiştir. 1959-1975 yılları arasında iki ülke 11 ekonomik anlaşma imzalamıştır. 1974'te Çin Irak petrolünü ithal etmeye başlamıştır. Irak – İran Savaşı’nda Çin her iki tarafa ucuz silah temin etmiştir. Çin, savaştan çıkan Irak ekonomisini ve yeniden inşasını destekleyecek yardım sağlamıştır. Şuanda da Çin, Irak'ın doğu yarımküresinde en önemli ticaret ortağıdır.
Çin, Birinci Irak Savaşı’ndan hemen sonra Irak’a ilk yatırım yapan ülkelerden birisidir. Çin, Irak’taki yatırımını hızla artırmayı devam edegelmiştir. Çin’in [9]“PetroChina " şirketinin yatırım projeleri Ahdab, Halfaya ve Rumaila bölgelerinde gerçekleşmiş olup, Ahdab’ta 100 kilometre kare, Halfaya’da 300 kilometre kare petrol sahasına sahiptir. Rumaila’da günlük ham petrol üretimi 1,2 milyon varildir. “PetroChina” şirketinin, bu üç petrol sahası projesinden geri kazanılabilir ham petrol rezerv miktarı 5.426 milyar varildir. Çin 2013’te Exxon Mobil’e ait Batı Kurna bölgesindeki “teknik servis sözleşmesi” projesinin %25 hissesini satın alarak 9.7665 milyon varil petrol rezervini hesabına eklemiştir. Çin’in Irak’taki petrol ve doğalgaz yatırımı ABD, İngiltere, Rusya’nın çok ötesinde; BP, Exxon Mobil, Shell, Rus şirketi Lukoil’in Irak’taki yatırımı PetroChina’ya yetişmekten çok uzaktır.
ABD ve müttefikleri Irak’ta yüz milyarlarca dolar harcayarak ülkenin istikrarını sağlamak için yıllarca uğraşırken, pusuda yatan Çin, Irakta savaş biter bitmez bu ülkenin enerji rezervlerini ele geçirmek için Irak çöllerini servete boğarak dünyayı şaşırtan bir cömertliği göstermiş ve istediği amaca ulaşmıştır.
2008'den sonraki yıllarda iki ülke arasındaki ticaret büyük ölçüde iyileştirilmiş, Irak İhracatının % 99'undan fazlasını petrol oluşturmuştur. [10]Çin’in 2014'te Irak'tan ithal ettiği ham petrol 2013'e göre % 68 artmıştır. Böylece Irak, Çin'in üç büyük petrol tedarikçisinden biri haline gelmiştir. (Diğer ikisi Suudi Arabistan, Angola’dır). Çin, İsviçre firması Addax’in tüm hisselerini satın almakla Irak Kürt bölgesi doğal kaynaklarının en büyük yatırımcısı olarak ortaya çıkmış ve Irak’taki eksikliğini tamamlamıştır.
Şekil 1: Çin’in Irak Şii bölgesinde petrol, doğalgaz yatırımını gösteren harita
Çin’in Erbil Açılımı
[2]Çin, 4 Mayıs 2014’te Erbil’de başkonsolosluk açmış ve 30 Aralık 2014’te [3]Çin, Irak Kürt bölgesindeki başkonsolosluğunun resmi açılışını yapmıştır. Çin’in Erbil Başkonsolosluğunun açılışı Çin Dışişleri Bakan Yardımcısı Zhang Ming ve Irak Kürt Bölgesi Başbakanı Neçirvan Barzani tarafından yapılmıştır.
Şekil 2: Neçirvan Barzani, Çin’in Erbil Başkonsolosluğu açılışını yapmaktadır.
Açılış merasimine Çin-IKBY'den 200’den fazla kişi katılmıştır. Çin Dışişleri Bakan Yardımcısı Zhang Ming açılış töreninde: [4]“Çin'in IKBY'deki Başkonsolosluğunun açılışı, Çin'in Irak siyasi süreci için güçlü bir destek verdiğini ve Çin’in Irak’ta taraflar ile kapsamlı işbirliği yapmaya yönelik arzusunu gösteriyor” demiştir.
Kürt Bölgesel Yönetim Başbakanı Neçirvan Barzani ise açılış töreninde [5]“Çin Halk Cumhuriyeti'nin IKBY'deki Erbil Başkonsolosluğu iki tarafın işbirliğini güçlendirmek ve ikili ilişkilerin daha da geliştirilmesi için yeni fırsatlar yaratmak için yeni bir başlangıç olacaktır. Başkonsolosluğun Çin ile IKBY arasındaki alışveriş ve işbirliğinin geliştirilmesinde önemli bir köprü rolü oynayacağına inanıyorum” şeklinde konuşmuştur.
Şekil 3: Erbil Konsolou Tan Banglin “IKBY Başkanlık Sarayı”nda Mesut Barzani tarafından kabul edildi.
Açılış töreninden bir buçuk ay önce 17 Kasım 2017’de [6] “IKBY Başkanlık Sarayı”nda Başkan Mesut Barzani’yi ziyaret eden Çin’in Erbil Başkonsolosu Tan Banglin IKBY ile Çin arasındaki dostluğu pekiştirmeye” geldiğini ifade ederken,
Şekil 4: Pekin, Erbil’de Başkonsolosluk süreci içindeki 2014 yılı içinde Kuzey Irak Kürt Bölge yönetimine 30 milyon dolar hibe yardımda bulundu.
Erbil konsolosluğunun açılışına bir gün kala 29 Aralık'ta [7] Tan Banglin Süleymaniye’ye giderek, Irak eski Cumhurbaşkanı, Kürdistan Yurtseverler Birliği Partisi Genel Sekreteri Celal Talabani'yi ziyaret etti. Ziyarette Talabani’ye övgüler yağdıran Tan Banglin, Çin’in Kürt özerk bölgesi ile olan ilişkisini geliştirmek istediğini, Çin ve Kürt halklarının birbirini anlaması ve çeşitli alanlarda karşılıklı alışveriş ve işbirliğini teşvik etmek için her türlü çabayı göstereceğini söyledi. Pekin’in Talabani’ye özel bir ilgisi vardı. Ağustos 2003’te Pekin’de özel olarak ağırlanan Talabani, Irak Cumhurbaşkanı görevinde bulunduğu dönemde Haziran 2007, Temmuz 2011’de Pekin’de birinci sınıf devlet töreni ile ağırlanmıştı.
Pekin, 2014 yılı içinde Erbil’de başkonsolosluk yapımı esnasında Kuzey Irak Kürt Bölgesel Yönetimi’ne 30 milyon dolar hibe etmiştir.
Çin Petrol, Kimya Şirketi Kürtlerden Tak Tak Petrol Yatak Sahasını Nasıl Ele Geçirdi?
Tak Tak sahası genel enerjinin yüzde 44’üne sahiptir ve petrol açısından önemli bir alandır. Kuzey Irak’taki Irak’ın Basra bölgesinde İngiliz ordusunun güvenlik şemsiyesi altında dev yatırımları ve kalabalık mühendis, işçileri ile 20 seneden aşkın bir süre içerisinde sessiz, sedasız, ancak büyük iştihla petrol, doğalgaz çıkarmakla meşgul olan Çin, Irak Kürt bölgesindeki zengin petrol, doğalgaz rezervlerinin vazgeçilmez olduğu üzerinde duruyor ve öteden beri Kürt bölgesinde petrol yataklarına sahip olmak için can atıyordu. Irak merkezi hükümeti ise yabancı petrol şirketlerinin Kürt bölge yönetimi ile direkt yaptığı "ürün paylaşım sözleşmesini" ve söz konusu bölgede Bağdat’ı devre dışı bırakarak yatırım yapmasını yasadışı buluyordu. Bu konuda her ülkenin Irak yasalarına saygı göstermesini ısrarla vurguluyordu.
IKBY'de petrol sahasına sahip olmak isteyen, ancak bu amaca Bağdat’ı bypass ederek ulaşmak isteyen Pekin işin yolunu buldu. 2009’da Çin’in devlet kurumu olan [8] “Sinopec Corp” (Çin petrol kimya şirketi) İsviçre merkezli Addax şirketini satın aldı. Böylelikle Addax’ın Kerkük ile Erbil arasında bulunan Tak Tak petrol yatağının sahibi oluverdi.
Tak Tak petrol sahasının Irak’a ait olduğunun altını çizen Irak Petrol Bakanlığı, 2010’da Çin’in “Sinopec Corp” şirketini Irak’taki tüm ihalelere girmesi yasaklanan kara listeye aldılar. Ancak, Çin halinden memnundur. Barzani yönetimi ile iyi ilişkilerini ilerleterek; IKBY bölgesindeki yatırım ve etkisini genişletmeye devam etmektedir.
Çin, Irak Kürt Bölgesinin “25 Eylül Bağımsızlık Referandum” Girişimine Ne Dedi?
Çin medyası [11] “25 Eylül 2017 IKBY Bağımsızlık Referandumu” hakkında geniş haber, bilgi ve raporlar yayınladı. [12] Özetlersek, Çin, Kürtlerin bağımsızlığını haklı bulmaktadır. Ancak, Irak’taki dev Çin yatırımlarının selameti açısından istikrarlı bir Irak gerektiği, istikrarlı Irak’ın ancak mevcut yapıyı korumakla sağlanabileceği üzerindeki ortak görüşünü benimsemektedir. Çinliler, Irak Kürt bölgesiyle iyi ilişkileri geliştirirken; Tibet, Doğu Türkistan ayrılıkçılarını cesaretlendirecek propagandadan kaçınmak gerekliğinin altını çiziyor. Bağdat’ı kızdırmamak şartı altında IKBY'ye hibe yardımı ve yatırımı artırmanın faydaları üzerinde analizler Çin medyasında yeterince yer almaktadır.
Şekil 5: Çince Kürt Bölgesi haritasında resmi sınırlara ait Kürt bölgesi kırmızı, Kürt bölgesine katılması için hak iddia edilen bölgeler turuncu renkte gösterilmektedir.
Çin, dünya siyasetini çok iyi takip eden ve strateji üreten bir ülkedir. Dünyayı takip eden Çin’i tarihten beri en iyi takip eden ülke ise Japonya olmuştur. Japon medyası çok daha önceden Çin’in IKBY'nin bağımsızlığı konusundaki niyetlerini okumaya koyulmuştu. Japonya’nın ünlü [13] “Gaiko Gakusha – Diplomati” dergisi 15 ağustos 2014 de “Çin, IKBY'nin bağımsızlığını müsamaha edebilecek mi?” başlıklı bir makale yayınladı. Makalede, Çin 1949’dan bu yana Tayvan, Doğu Türkistan, Tibet ve iç Moğolistan gibi bölgelere olan hassasiyeti nedeni ile ülkelerin bütünlüğünü savunan dış politika izlediğini, Irak Kürdistanı'nın bağımsızlığına ise Çin’in sıcak baktığını, Çin’i çok çekici kılan Kürt bölgesindeki 100 milyar varile varan petrol rezervi olduğunu, ancak desteğini açıkça dile getirmeyeceğini yazmaktadır. Makalede, Çin’in 2009’dan bu yana Irak Kürt Bölgesine olan yatırımlarını arttırdığını, bu bölgeye kalabalık Çinli çalışanların yerleşmeye başladığını, bu durumu bölgeye gizli bir desteğin kanıtı olarak gösteriyor.
Çin, Kuzey Irak Kürt bölgesinden çıkardığı petrolleri Kerkük –Ceyhan petrol boru hattından pazara ulaştırdığı için, Ankara’nın bölge hakkındaki tutumunu dikkate almak zorunluluğunu hissetmektedir. Bu yüzden yakın zamanlarda Çin otoritelerince , “IKBY bağımsızlık referandumu erken atılmış büyük bir adım” olarak yorumlanmaktadır.
Çin, Kürtlerle Olan İlişkiyi Neden Önemsiyor?
Genel olarak değerlendirirsek; Çin’in Kürtlere gösterdiği jestler, çeşitli çıkarlar eksininde motive edilmiştir. İlk olarak, Çin özellikle Uygur politikasında, Kürtleri, Türkiye’ye karşı kaldıraç olarak kullanmaktadır. 1990’ların ortalarından itibaren Pekin, kendi topraklarında Uygur ayrılıkçı aktivizmini engellemek için Ankara üzerinden baskı uyguluyor. Türkiye'nin iç siyaseti ve dış politikasındaki Kürt meselesinin farkında olan Pekin, Ankara'nın kolunu daha da bükmek için Kürtlerle olan ilişkilerini yakından takip ederek, temkinli ve sağlam adımlarla ilerletiyor. Uygur ve Kürt meselesi tarihsel, durum, dinamiklerine göre benzememesine rağmen, Çin bunu Ankara’ya karşı koz olarak aynı masaya koymak istiyor.
Bununla birlikte Çin, Irak’ta kuzeyden dayanak alarak ABD’nin Irak’taki gücünü dengelemek, paylaşmak istiyor. Bunların dışında elbette ki zengin petrol yatakları iştahını kabartmaya yetiyor. Dolayısıyla Pekin Kuzey Irak'taki zengin petrol alanlarıyla, özellikle de Kürtler tarafından kontrol edilen petrol alanlarıyla ilgileniyor.
Tüm bunlardan yola çıkarak Çin için Kuzey Irak stratejik öneme sahip, yakinen ilgilendiği bölge olmaya devam edecektir.
Kaynaklar:
1. 中国同伊拉克的关系 (Çin – Irak ilişkisi)
2. 中华人民共和国驻埃尔比勒总领事馆馆网站(Çin Halk Cumhuriyeti Erbil Başkonsolosluğu internet sitesi)
3. 中国驻伊拉克埃尔比勒总领事馆开馆 (Çin, Irağın Erbil kentinde başkonsolosluk açtı)
4.5.中华人民共和国驻埃尔比勒总领事馆正式开馆 (Çin Halk cumhuriyeti Erbil başkonsolosluğunun resmi açılışını yaptı)
6.首任驻埃尔比勒总领事谭邦林会见伊拉克库尔德自治区主席巴尔扎尼 ( Erbildeki ilk başkonsolosumuz Tan banglin Irak Kürdistan özerk bölge başkanı Barzanı ile görüştü)
7.驻埃尔比勒总领事谭邦林看望伊拉克前总统、库尔德斯坦爱国联盟党总书记塔拉巴尼
8.中国油企在伊拉克投资概况 (Irak'taki Çin petrol işletmelerinin yatırım durumu)
9. 接过美国的枪？中国出兵伊拉克前景分析 (ABD’den silahı devre alacak mısın? Irağa Çin Silahlı Kuvvetlerini gönderme Beklentisi üzerine Bir Analiz)
10.中国和伊拉克的石油合作 (Çin - Irak petrol işbirliği)
11.库尔德独立梦还有多远? (Kürt bağımsızlığı rüyası ne kadar uzakta?)
12.库尔德“民族独立之路” 中国不能缺席 (Kürt "ulusal bağımsızlığa giden yol"da Çin eksik olamaz.)
13.日媒：中国会允许库尔德人独立但言语上反对 (Japon medyası: Çin, Kürt bağımsızlığına izin verecek. Fakat karşı olduğunu söyleyecektir.)
13. https://thediplomat.com/2015/12/china-and-iraq-announce-strategic-partnership/
