SSCB'nin çözülme süreci, Ermenistan'ın genişleme hedeflerini gerçekleştirebilmesi için imkân doğurmuş, Erivan'ın bu politikaları Dağlık Karabağ Sorununun en önemli nedenini teşkil etmiştir. Ermenistan'ın yayılmacı siyaseti, "Azerbaycan, Türkiye ve Gürcistan'a yönelik açık, İran ve Rusya'ya yönelik ise dolaylı toprak iddiası ileri sürmesi, bu doğrultuda Gürcistan sınırlarındaki Cevahetya ve Azerbaycan sınırlarındaki Karabağ ve Nahçıvan bölgelerine yönelik dışarıdan saldırgan, içeriden ayrılıkçı faaliyetler yürütmesi şeklinde ortaya çıkmıştır."[1]

Dağlık Karabağ Sorunu, SSCB'nin dağılmasından önce Dağlık Karabağ'da yaşayan Ermenilerin, 1988 yılında Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine bağlanmak istemeleri ve Ermenistan'ın da kendi meclisinde bu yönde karar alması üzerine siyasi bir anlaşmazlık olarak ortaya çıkmıştır. "Azerbaycan ise SSCB anayasasına göre bu istediği reddettiğini açıklamıştır. Dağlık Karabağ Sovyetindeki Ermeni üyeler, Sovyet Ermenistan'a bağlanmak konusundaki kararlarında ısrar etmişler ve silahlanarak, Azerbaycan Türklerine yönelik saldırılar başlatmışlardır."[2] 1992'de Hocalıyı ele geçiren Ermeni Silahlı Kuvvetleri, Rus 366. Alayı'nın da desteğiyle Hocalı'da 613 Azerbaycan Türk'ünü katletmiş, 1275 kişiyi rehin alınmıştır.[3] Azerbaycan topraklarına yönelik Ermeni saldırıları Yukarı Karabağ ile sınırlı kalmayıp, Laçin, Gubadlı, Zengilan, Cebrail, Fuzuli, Ağdam ve Kelbecer'in işgali ile devam etmiştir. "Kelbecer'in işgali sonucunda 511 kişi yaşamını yitirmiş, 321 kişi kayıp ve rehin alınmıştır." [4]

Azerbaycan'ın esir, kayıp ve rehin alınmış vatandaşları tespit etmek üzere kurduğu Devlet Komisyonu, 4852 kişiyi çatışma bölgesinde kayıp şahıs olarak tescil edilmiştir. 1988-2005 yılları arasında 1368 Azerbaycan vatandaşı, Ermenistan tarafından serbest bırakılmıştır. Bunların 169'unu çocuklar, 338'ini kadınlar ve 286'sını yaşlılar oluşturmaktadır. Esir ve kayıplarla ilgili çalışmaları yürüten Devlet Komisyonunun raporlarına göre hala Ermenistan tarafından esir olarak tutulan 783 Azerbaycan Türk'ü, Ermenistan'da ve işgal altındaki topraklarda tutulmaktadır. Bunların 18'ini çocuklar, 46'sını kadınlar ve 69'unu yaşlılar teşkil etmektedir.Raporlara göre Ermenistan tarafından esir veya rehin alınmış Azerbaycan Türkleri uluslararası örgütler tarafından gizlenmektedir.[5]

Esarette Katledilenler

Komisyon tarafından toplanmış bulgular, Ermenistan'ın esir olan Azerbaycan Türklerine karşı uluslararası hukuk normlarını çiğnediğini ve aynı zamanda Savaş Esirlerinin Korunmasına Dair 1949 tarihli Cenevre Sözleşmesi'nin hayata veya kişiliğe kast etmek, herhangi ortamda öldürmek, bırakmak, kötü muamele veya işkence etmek, insan onuruna dokunmak gibi taleplerini kaba bir biçimde ihlal ettiğini kanıtlamaktadır.[6]

Ermenistan'ın Azerbaycan'a askeri saldırısı sırasında sivil halkın toplu şekilde öldürülmesi, Ermenistan'da ve Azerbaycan'ın işgal altındaki Dağlık Karabağ bölgesinde esir tutulan Azerbaycan Türklerinin işkence ve manevi baskılara maruz kalması, katledilmesi veya yapılan işkenceler sonucunda yaşamını yitirmesi Erivan'ın Dağlık Karabağ'daki saldırılarında açıkça görülmektedir.[7]

Ermenistan-Azerbaycan, Dağlık Karabağ ihtilafı döneminde insan hakları ilkelerinin Ermenistan tarafından defalarca açıkça ihlal edilmesi çeşitli şekillerde ortaya çıkmıştır. Bu anlamda "Askerî esirlerle davranış kuralları" konusunda III. Cenevre Anlaşması ilkelerinin bozulması istisnai bir durum değildir. "Mayıs 1994 tarihinde ateşkes ilan edilmiş olmasına rağmen Azerbaycan Türk'ü esir ve rehineler, Ermenistan'da tutulmaya devam edilmiştir. Askerî esir ve rehinelerin iadesinin hiçbir gerekçe göstermeden geciktirilmesi, aynı zamanda I. Protokol'ün 85. maddesinin 4. kısmının 'b' şıkkının istekleri ile de çelişen bir durumdur."[8]

Sonuç

Güney Kafkasya bölgesinde iki devlet arasında çözüme kavuşturulmamış en uzun süreli çatışma olma özelliğini koruyan Dağlık Karabağ sorunu, çözüme yönelik girişimlerde yer alan uluslararası örgütlerin varlığı ile uluslararası bir nitelik kazanmıştır.[9] Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi,Dağlık Karabağsorununa dair hala yerine getirilmeyen dört karar kabul etmiştir.[10] İşgal edilen topraklardan işgalci kuvvetlerin çekilmesi, mültecilerin geri dönüşü, haberleşme ve nakliyeye ilişkin tüm engellerin kaldırılması öngören kararların üzerinden 18 yıl geçmesine rağmen halen uygulanamamıştır.

İşgal altındaki Dağlık Karabağ bölgesinde, Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü hedef alan Ermeni tacizleri devam etmektedir. BM Güvenlik Konseyi'nin işgalin sona ermesi yönünde aldığı kararların yanı sıra, 1949 tarihli Cenevre Sözleşmesi'nin "Askeri Esirlere Davranış Prensipleri" hakkındaki kararlar da Ermenistan tarafından ihlal edilmektedir. Azerbaycan'da esir ve kayıplarla ilgili çalışmaları yürüten Devlet Komisyonunun tespitlerine göre bugün hala Ermenistan tarafından 783 Azerbaycan Türk'ü, Ermenistan ve işgal altındaki Azerbaycan topraklarında esir olarak tutulmaktadır.

[1] Araz ASLANLI,Karabağ Sorunu: Çözüme Ne Kadar Yakınız? Çatışmalardan Savaşa, Savaştan Ateşkese – 2, 29.06.2010,

[2] Kamer Kasım, Soğuk Savaş Sonrası Kafkasya, USAK, Ankara, 2011, s.29

[3] Kamer Kasım, Hocalı Katliamının 20. Yılında Karabağ Sorunu, USAK, 28.02.2012, Çevrimiçi: http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=2585

[4] Kelbecer'in Ermenistan Tarafından İşgalinden 19 Yıl Geçti, The Fırst News, 02.04.2012, Çevrimiçi: http://www.1news.com.tr/azerbaycan/siyaset/20120402101641702.html

[5] Əsir, Girov Və İtkin Düşmüşlər, Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi, Erişim Tarihi: 21.05.2012, Çevrimiçi: http://www.supremecourt.gov.az/?mod=2&cat=304&c=1&id=111&lang=az&t=g

[6] Əsirlikdə Qətlə Yetirilənlər,Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi, Erişim Tarihi: 21.05.2012, Çevrimiçi: http://www.supremecourt.gov.az/?mod=2&cat=304&c=1&id=112&lang=az&t=g

[7] Ganira Paşayeva-Akif Aşırlı, Ermenilerin Yaptığı Soykırımın Kurbanı: Bağanıs Ayrım, Elm ve Tahsil, Bakü, 2012; Rasim Ekşi, Şanlı Tarihi, Acı Talihi Karabağ, Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 2010, s.37-38; Osman Nuri Aras,Hocalı Katliamı'nın 16. Yılında Dağlık Karabağ Sorunu, AVİM, Erişim Tarihi: 21.05.2012, Çevrimiçi: http://www.avim.org.tr/eskimakaletekli.php?makaleid=147

[8] KARABAĞ SORULAR ve GERÇEKLER, Published by GYF at Smashwords, 2011, s.97

[9] Dağlık Karabağ Sorunu; Dar Alanda Büyük Oyun, Editör: M. Turgut Demirtepe, USAK Rapor No: 11-07, USAK Avrasya Araştırma Merkezi, Eylül 2011

[10] BM Güvenlik Konseyi'nin 1993 yılı içerisinde Azerbaycan-Ermenistan çatışmasının çözümü için 822, 853, 874 ve 884 sayılı kararlar almıştır.