Türkiye ve Rusya arasındaki ilişkinin Rus uçağının düşürülmesinin ardından pozitiften negatif yöne doğru değişmesinin ardından Türkiye’nin satın aldığı Rus doğal gazı ve Rus gazının oluşturduğu bağımlılık durumu tartışılmaya başlandı. 2015 yazında Rusya Devlet Başkanı Putin’e, “Türk Akımı” doğal gaz boru hattının gerekli izinlerinin TBMM’den geçirileceğine dair sözler verdiği anlaşılan Ankara’nın, seçimlerin ardından sözünü tutamamasının sonucunda Rus tarafı Türk Akımı projesini, daha Rus uçağı düşürülmeden önce dondurmuştu. Bir kaç ay öncesine kadar Türk Akımı aracılığı ile 15.75 bcm[1] ilave gaz almayı planlayan Ankara, projenin dondurulmasının ardından, Rus gazının tedarikinin durdurulacağı ve yerine kısa vadede yeni kaynaklar aranacağı havası oluşturmaya başladı. Önce Katar’a gidildi ve Katar’dan LNG[2] alacağız iddiası ortaya atıldı, ardından hiç şaşırtıcı olmayan bir şekilde İsrail ile ilişkilerin normalleşme yoluna girdiği ve İsrail doğal gazının Türkiye’ye taşınacağı haberleri yayılmaya başladı. Ve son olarak da Türkiye’nin, geçtiğimiz haftalarda bağımsızlık referandumuna hazırlandığını iddia eden Barzani’nin gazını satın alacağı iddia edildi. Ancak Türkiye’nin kısa vadedeki enerji politikalarının gerçeğini bu senaryolar tam olarak yansıtmamaktadır.

Katar

2014 yılındaTürkiye’nin toplam LNG ithalatı 1.688.72 bcm olarak gerçekleşirken, Katar’dan 1 bcm LNG ithal edilmiştir. 2014 yılında Türkiye’nin toplam doğal gaz ithalatı ise 49.2 bcm olarak gerçekleşmiş, dolayısıyla Katar’dan alınan LNG Türkiye’nin tüm doğal gaz ihtiyacının %2’sini teşkil etmiştir.[3] 2015 yılında ise Türkiye ile Katar arasında 1.2 bcm oranında gaz ticareti olduğu belirtilmektedir. Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkilerin bozulmasının hemen ardından ise Katar’ın Ankara Büyükelçisi Al-Şafi, “Türkiye, bizim için kardeş ülkedir ve enerji dahil her anlamda Türkiye’nin yanındayız. Kardeş ülke Türkiye, ne kadar LNG isterse tedarik etmeye hazırız” açıklamasında bulunmuştur.[4] Türkiye’nin Katar’a gerçekleştirdiği geniş delegasyonlu ziyaret sırasında imzalanan iyi niyet anlaşmalarının ardından da sanki Katar, Türkiye’nin ihtiyacı olan tüm doğal gazı temin edebilecekmiş gibi bir hava oluşturulmuştur. Bu açıklamalar gerçeği yansıtmadığı gibi, bu açıklamaların gerçeğe yakın olmadığını da yine bizzat açıklamaları yapanlar bilmektedir.

2014 yılında 177.2 bcm doğal gaz üreten Katar, 44.8 bcm’ini tükettikten sonra geri kalanını ihraç etmiştir. Aynı yıl Katar boru hatları yoluyla Umman’a 2.1 bcm ve Birleşik Arap Emirliklerine 18.1 bcm doğal gaz göndermiştir. Katar, 2014 yılında Kuzey Amerika’ya 1.4 bcm, Güney Amerika’ya 1.7 bcm, Avrupa’ya ise 23.6 bcm gaz tedarik ederken, Çin 9.2 bcm, Hindistan 16.2, Japonya 21.9, Güney Kore 17.7 bcm ve Tayvan 8 bcm gazı Katar’dan satın almıştır. Katar’ın toplam 103.4 doğal gaz ihracatının 74.4’ü LNG olarak gerçekleşmiştir.[5] Ancak 2015 yılında ABD’deki kaya gazı üretiminin zirve yapması ve hatta ilk ihracat kargosunun Avrupa’ya yola çıkması[6], Avustralya LNG’sinin Asya pazarına hızla girmesi ve Asya ülkelerinde LNG ithalatındaki azalma nedeniyle Katar’ın mevcut pazarlarındaki payının düşmekte olduğu görülüyor.[7] LNG piyasasına yeni oyuncular katılırken, Katar ise coğrafi konumu nedeni ile, gazınıHürmüz Boğazından LNG tankerleri ile göndermekten başka bir çare bulamıyor. Katar gazının Irak üzerinden Suriye’ye ve oradan da Türkiye’ye ulaştırılması hedefi gerçekleşemediğine göre, Türkiye’ye LNG olarakgaz satmasından başka çare kalmamıştır.

Türkiye’nin ise iki LNG terminali bulunmaktadır; BOTAŞ’a ait Marmara Ereğlisi tesisleri (TPAO’ya ait tesislerde kullanılıyor) ve Ege Gaz’a ait Aliağa tesisleri. Türkiye’nin toplam doğal gaz depolama kapasitesi mevcut durumda 2.6 bcm’dir. Ankara ise yeni aldığı yatırım kararları ile LNG satın alma kapasitesini %30 artırmayı[8] ve doğal gaz depolama kapasitesini de Tuz Gölünün altındaki yeni tesisin 2016 yılında kullanılmaya başlanılması ile birlikte önce 3.1’e, 2019 yılında ise 3.6 bcm’e yükseltmeyi planlamaktadır. Son olarak Tarsus’ta 10 Milyar TL bedelli gaz depolama tesisinin stratejik teşvik kapsamına alındığının açıklanması ile birlikte Bendis Enerji şirketinin Tarsus’ta 4 bcm kapasiteli iki depolama tesisini inşa edeceği duyurulmuştur.[9] [10] Bu durumda Türkiye’nin 2020 yılındaki doğal gaz depolama kapasitesi 7.6 bcm olabilecektir. Buna karşılık, Türkiye’nin 2020 yılındaki gaz ihtiyacının en az 60-65 bcm olacağı düşünülecek olursa, Türkiye tükettiği gazın ancak %10’unu depolayabilecektir. Enerji güvenliği için önemli bir adım olmakla beraber, Türkiye’nin ileride sahip olacağı LNG tesisi ve depolama kapasitesi dahi Katar’dan büyük miktarlarda LNG almasına yeterli olmayacaktır.

Yani,Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Katar’a gitmesi ve Katar Emiri ile 15 alanda iyi niyet anlaşması imzalamasının ardından Türkiye’nin Katar gazı ile çıkış yolu bulduğu yansıtıldıysa da bu görüş gerçekçi değildir. Katar’ın Türkiye’de LNG yatırımı yapmasının beklendiğiaçıklanırken, Katar da Türkiye’nin kendi toprakları üzerinde askeri üs kurmak istediğini belirtmiştir. Henüz, Katar’ın Türkiye’ye LNG yatırımı yapacağına dair bir gelişme yaşanmamışken, Türkiye’nin Katar’daki askeri üs için hazırlıkları başlamıştır. İran’a karşı Katar’ın güvenliğine katkı sağlamak için Türkiye’nin Katar’daki askeri varlığı, Katar LNG’sini Türkiye’ye akıtmayacaktır, ama İran’dan Türkiye’ye gelen doğal gaz boru hattında titreşimlere yol açacaktır.

İsrail        

7 Haziran seçimlerinin ardından eski İsrail büyükelçisi Feridun Sinirlioğlu’nun geçici hükümette dışişleri bakanı olarak atanmasıyla Ankara, İsrail’e ilişkilerin normalleşmesi ile ilgili ilk sinyalleri vermiş oldu. Sinirlioğlu’nun İsrail dışişleri bakanlığı müsteşarı ile gizlice buluşmasının arkasından ise Türkiye ve İsrail arasında gizli diplomasi görüşmeleri başlamıştır.[11] Önce yabancı basın tarafından, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın İsrail radyosuna “İsrail ile ilişkiler düzeltilebilir” açıklamasında bulunduğu bilgisi duyuruldu.[12] Daha sonra ise Cumhurbaşkanı Erdoğan kendisine yöneltilen bir soru üzerine “İsrail’e ihtiyacımız olduğunu kabul etmemiz lazım” açıklamasında bulundu.[13] Türkiye’nin İsrail ile ilgili dış politikasındaki değişikliğin ana sebebi olarak, Türkiye’nin Rusya ile ilişkilerinin bozulması nedeniyle doğal gaz aramaya başlaması, kamuoyunda kabul görse de, Türkiye, aslında İsrail ile enerji alanındaki görüşmelerden ve işbirliğinden hiç vazgeçmemiştir. Türkiye ile İsrail arasındadiplomatik ilişkilerin olmadığı dönemde de, Kürt petrolü Türkiye’nin Ceyhan limanından İsrail’e girmeye devam etmiştir. Bağdat yönetimi Irak petrolünün İsrail’e satılmasını istemediği halde, Ankara, Kürdistan Özerk Bölgesinden (KÖB) taşınan petrolün dünyada hiçbir ülke tarafından kabul edilmemesi sırasında İsrail’e gitmesine göz yummuştur ve böylece taşımacılıktan para kazanmıştır.[14] Hatta Al-Araby yayın organı IŞİD petrolünün KÖB’de kaçakçılar tarafından satın alındıktan sonra Türkiye tarafına geçerek Ceyhan limanına taşındığını ve oradan da İsrail’e gittiğini iddia etmiştir.[15]

Doğal gaz meselesine gelince, Türkiye’nin kısa vadede İsrail’den doğal gaz alma ihtimali çok düşüktür. Çünkü ortada hem arz, hem güvenlik, hem de finansal sorunlar bulunmaktadır. İlk olarak inşa edilmesi düşünülen boru hattı ile sadece İsrail değil, Güney Kıbrıs gazının da taşınması planlanmaktadır. Dolayısıyla Doğu Akdeniz gazının Türkiye’ye ulaşması için her şeyden önce ya Kıbrıs sorununun çözülmesi ya da tarafların siyasi meseleleri bir yana bırakıp enerji konusu üzerinde bir anlaşmaya varmaları gerekiyor. Diğer yandan İsrail’in ilk faz olarak çıkarmayı planladığı gaz için Tel Aviv, Ürdün ile 15 yıllık (yıllık 1.87 bcm) doğal gaz anlaşması imzalamıştır.[16] Bu bağlamda, çıkarılacak gaz Türkiye’ye ancak 2020 yılından itibaren taşınabilir. Zaten şu anda gerçekleştirilen görüşmeler de İsrail’in ikinci faz gazı içindir.[17] Türk tarafında özel şirketler İsrail’den Türkiye’ye uzanacak boru hattı için lobi faaliyetlerinde bulunmaktadırlar. Ancak bu proje için kredi bulmakta zorlanacaklarından, ya devlet desteği ya da şirketlerin kendi öz sermayelerinden yararlanmaları gerekmektedir. Çünkü boru hattının geçeceği hat dünyanın güvenlik açısından en risklibölgelerinden biridir. Son olarak Rusya da Suriye ve Doğu Akdeniz’deki varlığı ile söz konusu boru hattını engellemek için elinden geleni yapacaktır. Çünkü Doğu Akdeniz’den Türkiye’ye gelecek olan doğal gaz boru hattı aynı zamanda Rusya’nın hakimiyetindeki pazarları hedeflemektedir.

2014 yılında İsrail’in ispatlanmış doğal gaz rezervi 200 bcm ve iç tüketimi de 7.6 bcm’dir. İsrail’in 2020 yılında 23-24 bcm ve 2030 yılında da 30 bcm gaz üretmesi beklenmektedir. İsrail’in üreteceği toplam rakamdan kendi ihtiyacı ve Ürdün ve Filistin’e satacağı gaz miktarları çıkartılacak olursa, geriye en iyi ihtimalle 15-20 bcm gaz kalacaktır ki aşağıdaki grafikte görüldüğü üzere İsrail’in 2030 yılından sonra doğal gaz üretiminde düşüş beklenmektedir. Bu bağlamda İsrail’in kaynakları tek başına Türkiye’ye doğru denizin altından inşa edilecek bir boru hattı için yeterli değildir. O nedenle Doğu Akdeniz doğal gaz boru hattının hem Güney Kıbrıs hem de İsrail gazını taşıyacak şekilde planlanması gerekmektedir ki boru hattının maliyeti ve şirketlerin kar etmeleri garantiedilebilsin. Dolayısıyla İsrail gazının kısa sürede Rus gazının yerine geçmesi de çok olası değildir.

Grafik: İsrail-Doğal Gaz Üretim Tahminleri[18]

Kürdistan Özerk Bölgesi

Türkiye’de ‘Rus gazı kesilecek mi’ tartışmalarının yaşandığı sırada bir başka alternatif olarak da “Kürt gazı” gösterilmeye başlanmıştır. 2015 Kasım ayının son haftasında KÖB Parlamento üyesi Beyar Doski; “Kürdistan doğal gazını bu yakınlarda dünya piyasalarına sevk etmeye hazırlanıyor”, açıklamasında bulunmuştur.[19] Fakat İran, Suriye ve Türkiye ile çevrili olan KÖB, çıkaracağı gazı dünya piyasalarına mı satmayı planlıyor, Türkiye’ye mi satmayı planlıyor belirsizdir. Ayrıca, KÖB, Bağdat’tan bağımsız olarak doğal gaz ihraç edebilir mi, yoksa petrolde olduğu gibi Erbil ve Bağdat arasında doğal gaz konusunda da bir anlaşma gerekiyor mu? Bağdat’ın zaten doğal gaza ihtiyacı varken, KÖB neden gazı ihraç etmeye çalışıyor? Daha da önemlisi KÖB’nin ne kadar doğal gaz üretmesi bekleniyor? Tüm bu sorulara cevap vermeden, KÖB’nin Türkiye’ye doğal gaz sağlayacağını veya sağlasa bile Rusya’nın yerini alacağını söylemek zordur.

Genel Energy (GE) Başkanı Tony Hayward’a göre bölgede 5 Tcm[20] daha doğal gaz keşfi yapılabilir ve bu miktar da Türkiye’nin 50 yıl boyunca tüm doğal gaz ihtiyacını karşılayabilir.[21] İlk olarak GE Başkanı Hayward mevcut KÖB doğal gaz rezervlerine göre değil de ileride keşfedilme ihtimali olan rakamlara göre hayali bir açıklama yapmıştır. KÖB’nde keşfedilen gaz rezervinin 200 bcm ve keşfedilmemiş gaz rezervinin de 615 bcm olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye’nin 2020 yılından itibaren yıllık doğal gaz ihtiyacının 60 bcm’lere çıkacağı düşünülecek olursa, Türkiye, tüm uzun dönemli kontratlarını iptal edip, tazminatlarını verip, “illaki Kürt gazı alacağım” dese dahi KÖB’nin elinde Türkiye’nin ancak 10 yıllık ihtiyacına yetecek gaz bulunmaktadır.[22]

“Kürt gazının” Türkiye’ye akacağı ve Türkiye’nin tüm ihtiyacını karşılayacağı iddiasının propaganda olduğuna dair en büyük kanıt ise, KÖB yetkilileri ısrarla dünya pazarlarına açılmaktan bahsederken, Azeri SOCAR’ın ve Türkiye’nin beraber inşa ettikleri TANAP doğal gaz boru hattının “Kürt Gazını” bekliyor olmasıdır. 2013 yılı sonunda Hazar Strateji Enstitüsü (HASEN) toplantısında konuşma yapan HASEN uzmanı Fatih Macit, TANAP’ın sadece Azeri gazını taşımayacağını, kapasitesinin arttırılarak Azeri, ‘Kürdistan’ ve İsrail gazının da beraber taşınacağını belirtmiştir.[23] Dolayısıyla Erbil’in esas hedefi Avrupalı ülkeler ile kontrat imzalayıp Türkiye’yi taşıyıcı ülke olarak kullanarak, bağımsız bir ülke olarak tanınmasını sağlamaktır. Uzun süreden beri SOCAR yetkilileri de hem Kürt hem de İsrailli yetkililerle görüşerek TANAP’a ek gaz bulmaya çalışmaktadırlar. 2015 Aralık ayı sonunda da BOTAŞ, ‘Kürt gazını’ taşıyacak Şırnak doğal gaz boru hattının yapımı için 2016 Şubat ayında ihale gerçekleştireceğini ilan etmiştir.[24] BOTAŞ’ın ilanına göre boru hattının iki yıl içerisinde bitmesi planlanmaktadır.

Harita: Doğal Gaz ve Petrol Boru Hatları[25]

Şırnak Doğal Gaz Boru Hattı olarak anılan, ‘Kürt gazını’ taşıyacak olan hat, Mardin ve Şırnak arasındaki alandan geçecektir. KÖB’de ise doğal gaz boru hattının Kürt kaynaklarına göre Kerkük’teki doğal gaz sahalarından Türkiye’ye doğru inşa edilmesi planlanmaktadır. Mevcut petrol boru hattına paralel inşa edilecek olan doğal gaz boru hattından Kerkük’ün ne kadar ücret alacağına dair Erbil ve Kerkük arasındaki görüşmeler devam etmektedir.[26] Diğer yandan haritanın sağ alt köşesindeki sarı okta gazın tedarik edileceği ülke olarak “Irak” yazmaktadır çünkü Türkiye’nin resmen KÖB ile doğal gaz ticaret anlaşması olamaz. Irak’ın zaten petrol nedeniyle BOTAŞ aleyhine açtığı tahkim davası bulunduğundan, BOTAŞ başka bir tahkim dava konusundan kaçınmaya çalışmaktadır.

Sonuç olarak; Türkiye’nin Rusya’dan yıllık 30 bcm’e yakın aldığı doğal gazın yerine kısa zamanda koyabileceği bir gaz olmadığı gibi Türkiye’nin gaz ihtiyacının giderek artması beklenmektedir. Bu bağlamda Katar, İsrail ve KÖB’nden satın alma ihtimali olan gaz ancak Türkiye’nin gaz ihtiyacının karşılanmasına katkı sağlayabilir denilebilir. Bunun haricinde Türkiye’nin Rusya, Azerbaycan ve İran ile mevcut uzun dönemli gaz kontratları bulunmaktadır. Türkiye’nin imzaladığı kontratlara uymaması durumunda tazminat ödemekle karşı karşıya kalmaması için yeni alacağı doğal gaz miktarını da ihtiyacına göre belirlemelidir. Ankara’nın Rus gazına alternatif olarak, her ne kadar gerçeklik payı olmasa da, tamamen Katar, İsrail ya da ‘Kürt gazına’ bağımlı hale gelmesinin de Türkiye enerji güvenliği açısından yeni bir risk anlamı taşıyacağı açıktır. Türkiye, Rusya’dan kaçıyorum derken, başka tuzaklara düşürülmemelidir.