SSCB çöktükten sonra Çin Halk Cumhuriyeti Transkafkasya’da bağımsızlığını ilan eden Azerbaycan’ı 27 Aralık 1991 tarihinde tanımıştır. Azerbaycan’ın zengin enerji kaynaklarına sahip olması Çin’in dikkatini bu bölgeye çekmesine neden oldu. Ama kısa dönem sonra Çin ve Azerbaycan arasında ilişkiler soğudu. Nedeni ise, Elçibey döneminde Azerbaycan Hükumeti’nin “Doğu Türkistan” ifadeleri ve onun bağımsızlığını vurgulamaları idi. Azerbaycan Hükümeti’nin bu tutumu Çin’i endişelendirmiş ve Çin’in Ermenistan ile ilişkilerini yoğunlaştırmasına sebeb olmuştur. Haydar Aliyev döneminde 7-10 Mart 1994 tarihinde Çin’e sefer edilerek ilişkiler düzenlenmeye çalışılmış ve aradaki buzlar erimiştir. Çin enerji meseleleri konusunda da Azerbaycan ile bazı görüşmeler yapmıştır. Azerbaycan Petrol Şirketi (SOCAR) ile Çin Petrol Şirketi (Shengli Oil) arasında 4 Haziran 2003 tarihinde ilk antlaşma imzalanmıştır. 18 Haziran 2004 tarihinde imzalanan diğer anlaşma ile ise Karaçukur petrol yatağına Çin Petrol Şirketi (Shengli Oil) ortak olmuştur(Sapmaz, 2008: 239).
Azerbaycan ve Çin arasındaki ilişkileri“Bir Kuşak Bir Yol” projesi çerçevesinde incelersek, Xi Jinping tarafından 7 Eylül 2013 tarihinde “Bir Kuşak Bir Yol” projesindeki güzergahlardan birinin Azerbaycan’dan geçtiğini görüyoruz. Bu da Azerbaycan’ın önemini artırıyordu. Azerbaycan 29 Haziran 2015 tarihinde AAYB’nın (Asya Altyapı Yatırım Bankası) hukuki temelini oluşturan sözleşmeyi imzalamış ve 245 milyon dolar meblağ ile bankaya katkıda bulunmuştur (Veliyev, 2020: 350). Azerbaycan’ın bu tutumu Çin tarafından da memnuniyetle karşılanmıştır. Proje çerçevesinde İlham Aliyev ve Xi Jinping arasında “İpek Yolu Ekonomik Kemeri” hakkında 2015 yılında antlaşma imzalanmıştır. Ekonomi ilişkiler açısından önemli olan bu antlaşma yeni kalkınma imkanları sunmuştur(Cəfərli, 2020). Azerbaycan’ın önemini Çinli uzmanlar Çin-Orta Asya-Batı ekonomik koridorunda eksen ülke diye ifade ediyorlar. Ayrıca, “Orta Hat Koridoru” diye ifade edilen Orta Asya-Hazar Denizi-Azerbaycan hattı Türkiye ile Çin arasında sevkiyat süresini 10 güne indirmiştir (Veliyev, 2020: 350-351).Azerbaycan Gürcistan ve Türkiye arasında 2017 yılında faaliyete başlayan Bakü-Tiflis-Kars demiryolu kemeri de Orta Hat Koridoru için önemli bir adım idi ve Çin’in BKBY projesi için de uygun bir ulaşım yoludur. Bakü-Tiflis-Kars demiryolu Çin’in BKBY projesinde 3-cü güzergah olan Çin-Orta Asya-Azerbaycan-Gürcistan-Türkiye-Güney Avrupa istikameti çerçevesinde önemli bir ulaşım yolu olması açısından Çin Hükumeti de bu projeyi yüksek seviyede değerlendirmiştir (Kərimov, 2019). Çin Devlet Başkanı Xi Azerbaycan’ın İpek yolu üzerinde yerleştiğini ve bunun Çin üçün büyük önem taşıdığının ifade etmiş ve Trans-Hazar Ulaşım Koridoru’nun önemine de dikkat çekmiştir (Mədəniyyət, 2019). 2019 yılında VII Global Bakü Forumu zamanı geçirilen panelde Amerikalı Diplomat David Merkel “Azerbaycan Bir Kuşak Bir Yol projesinin çarpan yüreğidir” diye ifade kullanmış ve Bakü-Tiflis-Kars demiryolunu da “Bir Kuşak Bir Yol”un hissesi olduğunu ifade etmiştir (Mirzəyev, 2019).Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 24 Nisan 2019 tarihinde II. “Bir Kuşak Bir Yol” uluslararası formuna katılmıştır. İlham Aliyev forumdan önce 17 nisan tarihinde Çin basınına verdiği bir demeçte Azerbaycan ve Çin ilişkileri açısından “Bir Kuşak Bir Yol” projesinin önemli olduğunu ve Azerbaycan’ın bu projeyi tam desteklediğini ifade etmiştir. Ayrıca, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Bakü-Tiflis-Kars demiryolunun Çin ve Avrupa arasında en kısa yol olduğunun altını çizmiştir (Bayramov, 2019).
Azerbaycan ve Çin arasında ilişkiler eğitim düzeyinde de devam etmiştir. Şöyle ki, Çin’in Anhui Üniversitesi ile Azerbaycan’ın Bakü Devlet Üniversitesinde 22 Nisan 2011 tarihindeki antlaşma ile Konfüçyüs Enstitüsü açılması kararlaştırılmıştır (People’s Daily Online, 2011). Bakü Devlet Üniversitesi altında faaliyet gösteren Konfüçyüs Enstitüsü ile Anhui Üniversitesi birlikte 23 Nisan 2019 tarihinde BKBY projesinin gelecekte gerçekleşmesi açısından seminerler tertip etmiştir (Yılmaz, 2020: 5278).Çin’in Azerbaycan’a verdiği bir diğer önem ise Azerbaycan Araştırma Merkezi’nin kurulması idi. Lanzhou Üniversitesi Rektörü Profesör Yan Çunhua ile Azerbaycan Petrol ve Sanayi Üniversitesi Rektörü Profesörü Mustafa Babanlı arasında “Ekoloji Medeniyet – 2018” forumu çerçevesinde antlaşma imzalanmış ve Lanzhou Üniversitesi bünyesinde Azerbaycan Araştırma Merkezi kurulması kararlaştırılmıştır (Azərtac, 2018a). Azerbaycan ve Çin arasında ticari ilişkiler BKBY projesi çerçevesinde daha da ilerlemiş, 2019 yılında 2 milyar 184 milyon dolara yükselmiştir. Çin Azerbaycan’a 800 milyon dolar, Azerbaycan ise Çin’e 1.7 milyard dolar yatırım yapmıştır (Cəfərli, 2020).Enerji meselesinde de Azerbaycan ve Çin ilişkileri devam etmiş ve Azerbaycan Enerji Bakanı Perviz Şahbazov, Çin’de gerçekleşen BKBY Enerji Bakanlar Konferansı’na katılarak Ortak Deklarasyona imza atmıştır (Yılmaz, 2020: 5279). Perviz Şahbazov Azərbaycan və Çin şirketleri arasında 821 milyon dolar değerinde antlaşmaların imzalanmasının iki ülke arasındaki işbirliğinin güçlenmesinde büyük rol oynayacağını ifade etmiştir (Caspian Power, 2019). Çin için BKBY projesinde önemli diğer mesele ise Alat zonasında yerleşen Bakü Uluslararası Deniz Ticaret Limanı’nın geliştirilmesidir. Bu proje doğrultusunda Azerbaycan’da deniz taşımacılık sektörü de büyük ölçüde değerlenecektir. 2018 yılında buraya gelen Çin’in Şenyang şehri diplomatik heyetinin rehberi Ma An Lin buranın Çin açısından önemli sanayi bölgelerinden biri olacağını ifade etmiştir (Azertac, 2018b).
Azerbaycan ve Çin arasında ilişkiler genel anlamda olumlu görünse de, ilişkilerin soğuduğu anlar da olmuştur. Çin Mayıs 1999 tarihinde 8 adet “Tayfun” roketleri, 2013 yılında AR1A raketleri satılmış ve 2017 yılında ise Ermenistan’a 10 milyon yuan değerinde karşılıksız askeri yardım antlaşması imzalanmıştır (Cəfərli, 2020).Ekonomik anlamda da, Çin-Ermenistan arasında 15 Ekim 2001 tarihinde 100 milyon dolar değerinde ortak yatırım antlaşması imzalanmıştır (Sapmaz, 2008: 239).Azerbaycan açısından bu ilişkiler hoş karşılanmamıştır. Azerbaycan Çin’in Ermenistan’a silah satışını 3 Haziran 1999 tarihinde protesto etmiştir. Bu tutum karşısında Çin Halk Kongresi Başkanı Lee Pen Doğu Avrupa ülkelerine yaptığı 11-26 Haziran 2000 tarihli gezi döneminde 22 Haziran’da Azerbaycan’ı ziyaret ederek “Çin’in Azerbaycan’ın bağımsızlık ve toprak bütünlüğünden yana olduğunu ve Azerbaycan’la da aynı işbirliğini istediklerini” ifade etmiştir(Kanbolat&Ağacan, 2006). 2015 yılında imzalanan Azerbaycan ve Çin arasındaki beyannamede iki devlet bir-birinin toprak bütünlüğünü tanısa da, Çin ve Ermenistan arasında yukarıda bahsedilen 2017 yılında karşılıksız askeri yardım antlaşmasının imzalanması Azerbaycan için istenmeyen durumdur.Ayrıca, Çin’in Doğu Türkistan Türklerine uyguladığı politika Azerbaycan kamuoyunda tepki ile karşılaşmıştır.Çin’in COVİD-19 pandemisi zamanı Ermenistan’a gönderdiği sağlık kolilerinde‘Dostluğumuz Ağrı Dağı’ndan daha yüksek olsun’ ifadesi ise hem Türkiye, hem de Azerbaycan açısından Çin’e karşı olumsuz bakış yaranmasına sebeb olmuştur (Habertürk, 2020). Azerbaycan için tehdit ekonomi bağlamında da oluşuyor. Şöyle ki, Azerbaycan’ın Çin’e ihracatı son zamanlarda azalmış, Çin’den gelen ithalatı artmıştır. Çin’in BKBY yolunda kullandığı “borç tuzağı” planı Azerbaycaniçin endişelendirici durumdur. Çin’in bu bağlamda Kırgızistan ve Tacikistan ile ilişkileri göz önüne getirildiğinde, borç karşılığı toprak alma politikası uygulamaları Azerbaycan’ı endişelendiriyor. İlaveten, Çin “yumşak güç” politikasına dayanarak Konfüçyüs Enstütüleri başta olmakla muhtelif yollarla Çin dili ve kültürünü Azerbaycan’da yayarak gücünü pekiştirmek istiyor.
Netice olarak, BKBY projesindeki geçiş güzergahlarında yerleşen bölgelerden birinde yerleşen Azerbaycan devleti her ne kadar BKBY projesinde kısa vadede yüksek kazançlar elde edecekse de, orta ve uzun vadede yukarıda gösterdiğimiz örnekler gibi büyük bir Çin tehditi ile karşılaşa bilir. Bunun için politikalar dikkatli incelenmeli ve olumlu-olumsuz durumlar kaşılaştırılarak analiz yapılmalıdır.
Kaynakça.
Bayramov, V. (2019), ““Bir kəmər, bir yol” layihəsi dinamik inkişafa böyük töhfələr verəcək”, Xalq Qəzeti, 25.04.2019, http://xalqqazeti.com/az/news/21348, erişim tarihi: 10.05.2021
““Bir kəmər, bir yol” tarixi İpək Yolunun yeni xəritəsidir”, Mədəniyyət, 26.04.2019, http://www.medeniyyet.az/page/news/48398/Bir-kemer-bir-yol-tarixi-Ipek-Yolunun-yeni-xeritesidir.html, erişim tarihi: 10.05.2021
Cəfərli, Ş. (2020). “Azərbaycan-Çin əlaqələri”, 22.09.2020, https://bakuresearchinstitute.org/az/azerbaijan-china-relations/, erişim tarihi: 10.05.2021
“Confucius Institute opens in Azerbaijan”,People’s Daily Online, 23.04.2011, http://en.people.cn/90001/90782/90873/7359510.html, erişim tarihi: 10.05.2021
“Çinin Bakı limanı və Ələt Azad İqtisadi Zonasından böyük gözləntiləri var”,Azərtac, 16.07.2018,https://azertag.az/xeber/CHinin_Baki_limani_ve_Alet_Azad_Iqtisadi_Zonasindan_boyuk_gozlentileri_var-1180158 , erişim tarihi: 10.05.2021
“Çində ilk dəfə Azərbaycan Araşdırmalar Mərkəzi yaradılacaq”,Azərtac, 25.09.2018, https://azertag.az/xeber/1197822?__cf_chl_jschl_tk__=793d1c080727c3b37994dca671761e27a5d61f38-1612007054-0-AdZ602Pz0SHsR1FChICVZnYniz-YyArqtxofLBpEGcmT-zTex-pC8VRLfsJXRtM8O6R3kRgUDSr0QzKFSco_jtF1fAn-TBDZh561_Dv9o9-oBzxn0n8_xPSrIV4ylVD0moujYkHr4_EB2OMo285mvK26mm8hyIet5QCnZjhY5Hwds1GvuXhp8g4srQlztsidBelBld72j_l9WgUkBxH7Yjd3Kbk5fXaZaZYBXMFQDwiNlyIUAwmQnFkT5YywJoOHkYDUke9qb-aIDBFfwXO6rTYlNBnB0l4yaQAmSFqm595qj1CVlszzcTY8rcdwteRzHg, erişim tarihi: 10.05.2021
“Çin'den Ermenistan'a gönderilen kolilerde skandal Ağrı Dağı mesajı!”,Habertürk,09.04.2020, https://www.haberturk.com/cin-den-ermenistan-a-gonderilen-kolilerde-skandal-agri-dagi-mesaji-2641000, erişim tarihi: 10.05.2021
“Energetika naziri Pərviz Şahbazov Çin Enerji Administrasiyasının rəhbəri ilə görüşüb”, Caspian Power, 25.04.2019, https://caspianpower.az/az-opennews/7484.41.html, erişim tarihi: 10.05.2021
Kanbolat, H.&Ağacan, K. (2006), “Çin Halk Cumhuriyeti’ninKafkasya’ya ArtanİlgisiveEkonomikBoyutları”, 14.02.2006, http://circassiancenter.com/tr/cin-halk-cumhuriyetinin-kafkasyaya-artan-ilgisi-ve-ekonomik-boyutlari/, erişim tarihi: 10.05.2021
Kərimov, Y.(2019), “Azərbaycan-Çin əlaqələrində yeni mərhələ”, 12.01.2019, https://mod.gov.az/az/pre/25450.html, erişim tarihi: 10.05.2021
Mirzəyev, F. (2019). “Amerikalı diplomat: “Azərbaycan “Bir kəmər, bir yol” layihəsinin döyünən ürəyidir””, 15.03.2019, https://apa.az/az/infrastruktur/amerikali-diplomat-azerbaycan-bir-kemer-bir-yol-layihesinin-doyunen-ureyidir-525571,erişim tarihi: 10.05.2021
Sapmaz, A. (2008). Rusya'nın Transkafkasya Politikası ve Türkiye'ye Etkileri, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Veliyev, C. (2020). Azerbaycan - Türkiye Stratejik Ortaklığı Tarihi ve Güncel Boyutlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Yılmaz, S. (2020). “Bir Kuşak Bir Yol Projesinin Azerbaycan, Kazakistan ve Türkiye’ye Etkisi”, Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi 16(32), 5274-5301.
