Azerbaycan ile Ermenistan arasında barış süreci ile ilgili son zamanlarda olumlu adımlar atılmaktadır. 22 Ekim 2024 tarihinde gerçekleşen BRICS zirvesine Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan da katılmıştır. BRICS Zirvesi’nde önemli konular ele alınırken Güney Kafkasya ile ilgili önemli meselelerden biri de Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan arasında görüşme yapılması ve bu görüşmenin üçüncü bir tarafın arabuluculuğu olmadan gerçekleşmesi olmuştur.[1] Bu görüşmeler sonrası Azerbaycan ile Ermenistan arasında barış anlaşmasının imzalanma ihtimalinin arttığı değerlendirmeleri yapılmaktadır. Özellikle, iki taraf arasında görüşmede ABD, AB veya Rusya’nın 3. Taraf olarak arabulucu pozisyonunda yer almaması bu fikirlerin daha da kuvvetlenmesine sebep olmuştur. Fakat Ermenistan diplomatik söylem olarak barış vurgusu yapsa da sahada attığı adımlar bunun tam tersini bizlere göstermektedir. Ekim ayının başlangıcından itibaren Ermenistan’daki AB misyonunun gözlemci heyetinin sıklıkla Azerbaycan sınırına gelerek Azerbaycan mevzilerine dair gözlemler yapması[2] dikkat çekerken Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev de konu ile ilgili “‘Dürbün diplomasisi’ hiçbir şekilde kabul edilemez, biz AB ile temaslarımızda bu konuyu gündeme getireceğiz” diye açıklamada bulunmuştur.[3] Azerbaycan ile Ermenistan arasında Kazan’da gerçekleşen görüşme sonrası da AB misyonunun Ermenistan’ın Azerbaycan ile sınır bölgesine gelerek bazı gözlemler yaptığı yine görülmüştür. 29 Ekim 2024 tarihinde Azerbaycan basınında çıkan haberlerde sınıra gelen 3 otomobilin birinin üzerinde AB yerine Fransa bayrağı olması dikkat çekmiş ve haberde arabadan inen 6 sivil kişinin Fransız istihbarat üyeleri olduğu düşünülmüştür.[4] Ayrıca 30 Ekim 2024 tarihinde yine sınıra gelen heyet içerisinde 5 AB gözlemcisi ve 1 Ermeni askerinin Azerbaycan mevzilerini izlemesi “Ermenistan provokasyona hazırlanıyor” iddialarını güçlendirmektedir.[5] Bununla birlikte Ermenistan diplomasi alanında da zaman zaman Azerbaycan’a karşı adımlar atmaktadır. Ermenistan’ın kendi anayasasını değiştirmeden Azerbaycan’la bir barış anlaşması imzalamayı hedeflediği düşünülmekle birlikte Azerbaycan’ın da bunu kabul etmeyeceği ortadadır.[6] Ayrıca Ermenistan’ın uluslararası arenada Azerbaycan aleyhine kampanyalara da devam etmesi de barış sürecini akamete uğratmaktadır.[7] Geçen yazılarımızda Ermenistan’ın aşırı derecede silahlanmasının Azerbaycan’a karşı potansiyel tehdit olduğunu vurgulamıştık. Gelinen süreçte Ermenistan’ın bu hamlelerini devam ettireceği gözlenmektedir. Yakın zamanda Ermenistan Maliye Bakanı Vahe Hovhannisyan’ın Ermenistan’ın savunma harcamalarının 2025 yılında bir yıl önceki nazaran %20 artırarak 664 milyar drama (tahminen 1,71 milyar dolar) yükseleceğini ifade etmesi bunun net göstergelerinden biridir.[8] Bölgedeki son gelişmeleri ele alırken Gürcistan’ı da incelemek gereklidir. 26 Ekim tarihinde Gürcistan’daki parlamento seçimlerinde Batı destekli Gürcistan muhalefetinin parlamento seçimlerinde iktidardaki Gürcü Rüyası partisi karşısında kaybetmesi de Güney Kafkasya’daki süreci izlemek için önemli ipuçları vermektedir.[9] Batı’nın Rusya’ya karşı Ermenistan ve Gürcistan üzerinden Güney Kafkasya’da yeni bir cephe açma planı özellikle Rusya-Ukrayna savaşı ile birlikte hızlanmıştır. Fransa bu süreçte hem Ermenistan hem de Gürcistan’la ilişkilerini iyice artırmıştır. Bu süreçte Fransa’nın Gürcistan ile ilişkilerinde üzerinde durulması gereken kişilerden biri Gürcistan Cumhurbaşkanı Salome Zurabişvili’dir. Geçtiğimiz yıl Azerbaycan’ın Minval isimli haber sitesinde Gürcistan Cumhurbaşkanı Salome Zurabişvili’nin Fransa kökenli olduğu, zamanında Gürcistan’da Fransa Büyükelçisi olarak görev yaptığı ifade edilmekle birlikte Gürcistan vatandaşı olduktan sonra Gürcistan’ın Dışişleri Bakanı olduğu belirtilmiştir.[10] Batı destekli muhalefetin Gürcistan’da etkisiz duruma düşmesi durumunda Fransa’nın Güney Kafkasya’da etkinliğini artırmak için bölgedeki tarihsel müttefiki Ermenistan’a ağırlık vermesini daha da hızlandıracaktır.    

Gelinen noktada göründüğü üzere Ermenistan tarafı her ne kadar Azerbaycan’la barış anlaşması imzalamaya hazır olduklarını ifade ederek uluslararası kamuoyuna kendisini “barış yanlısı” olarak gösterse de, sahada attığı adımlar söylemlerin tam zıddı konumundadır. Ermenistan’ın Yunanistan’daki Büyükelçisi “Ermenistan neyin pahasına olursa olsun Azerbaycan’la her açıdan barış anlaşması imzalamaya hazır değil” diye açıklama yapması[11] da bu hususta gözden kaçmaması gereken meseleler arasında yer almaktadır. Aslında tarihsel süreci incelediğimiz zaman Ermenistan’ın dış ülkelerin etkisiyle ve ırkçı düşüncelere sahip bir şekilde hareket ederek sadece Azerbaycan’a karşı değil Türk dünyasına karşı adımlar attığı görülmüştür. XX. Yüzyılın başlarında Anadolu’dan-Azerbaycan’a kadar Türk nüfusa karşı katliamlar gerçekleştiren Ermeniler[12] Güney Azerbaycan’da[13] ve Türkistan coğrafyasında da Türk nüfusa karşı katliamlar gerçekleştirmişlerdir. Türkistan coğrafyasında Kazakistan Türkleri özellikle Filip Goloşyokin’in Komunist Partisi Başkanı olduğu dönemde uygulanan asimilasyon politikaları ve Sovyetleştirme hareketleri ile sert biçimde karşılaşmış ve Kazakistan Türkleri çok ağır bir kıtlık yaşarken bu dönemde milyonlarla Kazakistan Türkü kıtlık sebebiyle hayatını kaybetmiştir. Eski Taşnak Ermenisi Levon Mirzoyan görevi devraldıktan sonra “yardım eli” uzatmış gibi görünerek aydın, zengin ve din adamı kesimine yakınlaşmış sonra ise katliam ve sürgün politikası ile onları aradan kaldırmıştır.[14] Bununla birlikte Sovyet Rusya Türkistan’ı işgal ettiği süreçte de terörist Taşnak Ermenileri ile işbirliği yapmış ve Türkistan bölgesindeki Türk nüfusa karşı Taşnaklar büyük katliamlar gerçekleştirmişlerdir.[15]

SSCB sonrasında da Ermenistan bölgesel ve küresel güçlerin planları çerçevesinde Türkiye ve Azerbaycan’a karşı politikalar üretmiştir. Ermenistan’ın Azerbaycan toprakları olan Karabağ’ı işgali Özbekistan tarafından sert tepki ile karşılaşmıştır. Özbekistan, Ermenistan’ın 1991-1994 yıllarında Azerbaycan’ın Karabağ topraklarını işgal etmesi sebebiyle Ermenistan ile diplomatik ilişkiler kurmamıştır.[16] 2018 yılında Azerbaycan’ın Özbekistan Büyükelçisi Hüseyin Hüseynov Özbekistan Cumhurbaşkanı İslam Kerimov’un döneminde Özbekistan’ın Karabağ meselesi hal olana kadar Ermenistan ile diplomatik ilişkiler kurmayı reddettiğini günümüzdeki Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in de Özbekistan’ın bu mesele ile ilgili politikasının değişmediğini belirttiğini ifade etmiştir.[17] 2009 yılında Özbekistan’ın Azerbaycan Büyükelçisi konumunda bulunan İsmatulla Ergaşev Azerbaycan basınına verdiği demeçte Özbekistan’ın Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü desteklediğini ifade etmiştir.[18] Kazakistan da Ermenistan’ın Azerbaycan toprağı olan Karabağ’ı işgali sürecinde daha ilk dönemlerden itibaren Azerbaycan’ı destekleyen pozisyonda yer almış ve Kazakistan’ın kurucu Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev bu konuda aktif bir rol olarak Karabağ’ın Azerbaycan toprağı olduğunu defalarca dile getirmiştir.[19]

Bugün gelinen süreçte her ne kadar Azerbaycan ile Ermenistan arasında barış anlaşmasının imzalanma süreci yakın gibi gözükse de Ermenistan’ın söylem ve eylemlerindeki çelişkiler bu süreci zorlaştırmaktadır. Ayrıca Ermenistan’ın barış anlaşmasını geciktirerek askeri gücünü durmadan artırması, anayasasında Türkiye ve Azerbaycan’dan sözde toprak iddiasında bulunan maddeleri değiştirmek için gerekli adımlar atmaması gibi meseleler yakın zamanda Ermenistan ile Azerbaycan arasında barış anlaşması imzalanması ihtimalini azaltmaktadır. Bununla birlikte Ermenistan toplumunda azımsanmayacak derecede bir Türk düşmanlığı ve Ermenistan siyasetinde azımsanmayacak derecede Azerbaycan ve Türkiye’ye karşı rövanşist politikalar üretmek isteyen politikacılar olduğu da unutulmamalıdır.  Ek olarak, başta Fransa olmakla birlikte ABD, Hindistan ve İran tarafından desteklenen Ermenistan attığı adımlarla bölgenin istikrarsızlaşmasına sebep olabilecek ortam da oluşturmaktadır. Bugün gelinen süreçte Azerbaycan’ın başta Türkiye olmakla birlikte Türk Devletleri Teşkilatı üyeleri ile ilişkileri yüksek seviyede ilerlerken Ermenistan’ın Türk dünyası karşıtı politikalar üretmesi kendisinin bölgede izole olarak kalmasına sebep olacaktır. Ayrıca Ermenistan’ın bölgede Azerbaycan’a karşı olası askeri provokasyonları da Azerbaycan ordusu tarafından def edilecektir. Ermenistan’ın yapması gereken anayasasında Türkiye ve Azerbaycan’dan sözde toprak iddiasında bulunan metinleri kaldırmak, bölgesel ve küresel güçlerin vekil gücü olma politikasını bir tarafa bırakarak Türkiye ve Azerbaycan ile ilişkilerini normalleştirmek ve Türk dünyasının birliği için mühim olmakla birlikte jeopolitik sistemde Orta Koridor için kritik konumda bulunan Zengezur Koridoru’nu açmaktır.

[1] Görüşme hakkında detaylı bilgi için bkz: Muhammed Enes Yılmaz, “Kazan’da Aliyev-Paşinyan görüşmesi”, Haber Global, 24.10.2024, https://haberglobal.com.tr/dunya/kazanda-aliyev-pasinyan-gorusmesi-389405; Yavuz Aydın, “Ermenistan Başbakanı, Azerbaycan'la barış anlaşması metninin büyük bölümünde anlaşıldığını söyledi”, Anadolu Ajansı, 24.10.2024, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ermenistan-basbakani-azerbaycanla-baris-anlasmasi-metninin-buyuk-bolumunde-anlasildigini-soyledi/3373307        

[2] “Ermənistanın razılığı ilə Fransa kəşfiyyatçılarını öz bayrağı altında Azərbaycanın sərhədində yerləşdirməyə başlayıb – VİDEO”, Report İnformasiya Agentliyi, 29.10.2024, https://report.az/xarici-siyaset/fransa-kesfiyyatcilarini-oz-bayragi-altinda-azerbaycanla-serhedde-yerlesdirmeye-baslayib-video/ 

[3] “Dövlət başçısı: “Binokl diplomatiyası” heç cür qəbuledilməzdir, biz Aİ ilə təmaslarda bu məsələni qaldıracağıq”, APA, 14.10.2024, https://apa.az/resmi-xeber/dovlet-bascisi-binokl-diplomatiyasi-hec-cur-qebuledilmezdir-biz-ai-ile-temaslarda-bu-meseleni-qaldiracagiq-871864 

[4] “Ermənistanın razılığı ilə Fransa kəşfiyyatçılarını öz bayrağı altında Azərbaycanın sərhədində yerləşdirməyə başlayıb – VİDEO”, Report İnformasiya Agentliyi, 29.10.2024, https://report.az/xarici-siyaset/fransa-kesfiyyatcilarini-oz-bayragi-altinda-azerbaycanla-serhedde-yerlesdirmeye-baslayib-video/ 

[5] “Ermənistan təxribatlara hazırlaşır”, Oxu.az, 30.10.2024, https://oxu.az/ordu/ermenistan-texribatlara-hazirlasir 

[6] Matanat Nasibova, “Armenia's recipe for stalemate: Truncated treaty without constitutional change”, Caliber, 30.10.2024, https://caliber.az/en/post/armenia-s-recipe-for-stalemate-truncated-treaty-without-constitutional-change    

[7] Konu hakkında detaylı bilgi için bkz: Matin Mammadli, “Armenia’s new “legal diplomacy””, News.az, 21.10.2024, https://news.az/news/-armenias-new-legal-diplomacy 

[8] Murad Abiyev, “Is Armenia bracing for a new conflict with Azerbaijan by boosting defence?”, Caliber, 29.10.2024, https://caliber.az/en/post/is-armenia-bracing-for-a-new-conflict-with-azerbaijan-by-boosting-defence-funding 

[9] Vadim Mansurov, “Georgian opposition's letdown: The price of overreliance on Western promises”, Caliber, 29.10.2024, https://caliber.az/en/post/west-s-empty-promises-amidst-georgian-opposition-s-election-expectations 

[10] “Грузия всадила нож в спину Азербайджана”, Minval, 13.11.2023, https://minval.az/news/124356722

[11] “Səfir: Ermənistan sülhə hazır deyil”, Hüriyyət, 30.10.2024, https://hurriyyet.az/az/post/sefir-ermenistan-sulhe-hazir-deyil-436138    

[12] Konu hakkında detaylı bilgi için bkz: Ergün Öz Akçora, “Anadolu’dan-Azerbaycan’a Ermenilerin Türklere Yaptığı Katliam (Azerbaycan-Karabağ-Hocalı)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Karabağ Özel Sayısı, Sayı: 226 (Ocak-Şubat 2017), 13-60.; Nazim Mustafa, İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920). Bakı, 2017; T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Azerbaycan Belgelerinde Ermeni Sorunu (1918-1920), Ankara 2001.  

[13] Həsən Səfəri, Cənubi Azərbaycan: 1918-ci il soyqırımı. “Araz” nəşriyyatı, Bakı, 2016.

[14] Konu hakkında detaylı bilgi için bkz: Seyfi Yıldırım ve Mirzahan Egamberdiyev, “Taşnakçı Ermeni Levon İ. Mirzoyan’ın Kazakistan’daki Faaliyetleri (1933-1938).” Bilig, no. 101, 2022, ss. 31-56.

[15] Konu hakkında detaylı bilgi için bkz: Seyfi Yıldırım ve Mirzahan Egamberdiyev, “Türkistan’ın İşgali ve Sovyetleştirilmesi Sürecinde Ermeniler ve Bölgede Yaptıkları Katliamlar”, Belleten 85, Sayı: 302, Nisan 2021, ss. 227-277.; Bahtiyar Abdülkerimov, “Ermeni Taşnakların 1918'de Fergana'da 35 bin kişiyi öldürdüğü katliam hala unutulmadı”, Anadolu Ajansı, 16.02.2021, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ermeni-tasnaklarin-1918de-ferganada-35-bin-kisiyi-oldurdugu-katliam-hala-unutulmadi/2146515; Bahtiyar Abdülkerimov, “Özbek tarihçi Şöhret Barlas: Ermenilerin 1915 olaylarına ilişkin iddiaları 20. yüzyılın en büyük yalanıdır”, Anadolu Ajansı, 24.04.2021,  https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ozbek-tarihci-sohret-barlas-ermenilerin-1915-olaylarina-iliskin-iddialari-20-yuzyilin-en-buyuk-yalanidir/2218988

[16] Cavansir Feyziyev, “Özbəkistanda Azərbaycan mədəniyyət günləri”, Modern.az, 13.06.2024, https://modern.az/news/474599/   

[17] Fikrət Doluxanov, “Səfir: Özbəkistan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Azərbaycanın ədalətli mövqeyini dəstəkləyir (ÖZƏL)”, Trend.az, https://az.trend.az/azerbaijan/karabakh/2916999.html 

[18] “ÖZBEKİSTAN: "ERMENİSTAN İŞGAL ETTİĞİ AZERİ TOPRAKLARINI GERİ VERMELİ"”, AVİM. 12.04.2009, https://avim.org.tr/tr/Bulten/OZBEKISTAN-ERMENISTAN-ISGAL-ETTIGI-AZERI-TOPRAKLARINI-GERI-VERMELI  

[19] Konu hakkında bkz: Kürşad Zorlu, “Nazarbayev, Karabağ ve Türk Dünyası...”, Habertürk, 04.10.2020, https://www.haberturk.com/yazarlar/prof-dr-kursad-zorlu/2823865-nazarbayev-karabag-ve-turk-dunyasi